- Cavanşir müəllim, Azərbaycan tənqidçiliyi Azərbaycan ədəbiyyatını izləyə bilir, yoxsa yox?
- Qismən izləyir. Gərək əvvəlcə izləməyin mənasını açıqlayaq ki, xronoloji şəkildə nə deməkdi. İllər üzrə, mahiyyətcə, bütün əsərlər – bunlar ayrı-ayrı kontekslərdə nəzərdən keçirilə bilər. Bu mənada deyirəm ki, qismən izləyir. Tənqidin janrları var. Tutaq ki, icmal var. Hər il o icmalları yazırlar, çap olunur. Həmin icmallarda, demək olar ki, bütün əsərlər və tendensiyalar əksini tapir.
Akademiyanın Ədəbiyyat instutunda “İlin ədəbi yekunları” var, orda bütün janrlar üzrə məruzələr edilir. Bu lap çoxdan başlayıb, Yaşar Qarayevin vaxtından. İndi isə bir az da genişlənib, esseyə, publisistikaya qədər. Amma bilirsən necədi? Ədəbi proses haqqında tənqidçi günlərlə dayanmadan danışa bilər, amma adama elə gələ bilər ki, sən, əslində, proses haqqında heç nə demədin.
Çünki, yenə deyirəm, izləməkdən izləməyə fərq var. Yaxşısını pisdən ayırmaq məsələsi. Bizdə hazırkı tənqiddə əsas kəsirlərdən biri odur ki, bütün əsərlər haqqında eyni intonasiya ilə danışırlar. Yaxşıdı ya pisdi. Adətən kompası düzgün qurursansa, əvəldən axırı təxmin edə bilirsən. Amma düz qurmayanda başına çox şey gələ bilər, gözünə çox şey görünə bilər və sən onları şərh edərsən. Səhv nəticələr də alına bilər. Əvvəllər belə idi. Bir neçə müəllif var idi ki, tənqid ağırlığı onların üstünə salırdı. Altmışıncılar nəsli, məsələn. Amma indi həmin dairə genişlənib.
Hazırda bəzi tənqidçilər gənclərdən çox yazır, onların yazı manerasını, sənətkarlıq xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirməyə çalışır. Nədə axsayırlar, məziyyətləri nədir və s. Amma hər halda, bizdə bütün məsələlərdə olduğu kimi tənqidçilikdə də bir həvəskarlıq havası var. Məsələlərlə həvəskar səviyyəsində maraqlanıb, sonra ondan qopmaq.
- Rza Deqatinin yeni sərgisi - “Müasir Odisey”
- Məşhur bloger Misir piramidalarını icarəyə götürdü
- Pavel Durov məhkəmədə dindirildi
Əgər tənqidçi, doğrudan, tənqidi yanaşıb problemləri araşdırsa, gənc və yaşlı müəlliflərin ortaya qoyduğu əsərlərlə dialoqu, ünsiyyəti alınsa, onda müəllifin də deməyə sözü qalmaz. Çünki biz müəllifdən yazmalı deyilik, əsərdən yazmalıyıq. Bu tərəf də bir az axsayır. Yaxşı şeylər də olur. Ən müxətlif məkanlarda diskussiyalar aparılır. Elə Akademiyanın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsində əsasən gənc müəlliflərin kitabları müzakirə olunur. Əli Zərbəli, Orxan Həsəni, axırıncı da sənin kitabın haqqında oldu. Onların seçimi də yaxşıdı. Perspektiv vəd edən, haqqında danışmağa güclü əsas verən kitablar haqqında danışırlar. Məsələn, Əli Zərbəli nə yazdığını bilən adamdı.
- 2024-cü ildəki ədəbi proses keçmiş illərdən yaxşı mənada fərqlənirdi?
- Əlbəttə, pozitiv mənada. Bayaq qeyd etdiyim tədbirlər, diskussiyalar, müzakirələr… Əvvəllər olan neqativ cəhətlər yığışmağa başlayıb. Məsələn, müəlliflər tənqid eşitməyə hazır deyildilər, eşidən kimi ağız büzürdülər. Həm də tənqid istəyirdilər, çünki təriflənmək istəyirdilər. İndi bu hallar aradan qalxır. Hətta əvvəl müəlliflər var idi, kitablarını gətirirdi ki, bunlar haqqında da danış. Danışaram, amma mətn özü haqqında danışmağa imkan verirsə. Çünki bədii cəhətdən zəif mətn haqqında danışanda çox şey itirirsən. Yolu olmayan adama nə yol göstərə bilərsən? Müəllifin yolu varsa, danışa bilərsən. Çünki sən yol çəkməli deyilsən, çəkilən yola baxmalısan.
- 2013-14-cü illərdə Azərbaycanda roman bumu oldu, hamı roman yazdı. Amma əksəri bir kitabdan sonra dayandı. Hazırda kəmiyyət mənasında azalma var bir az. Bəs keyfiyyət mənasında artım var?
- Yaxşı cəhət odur ki, indi kəmiyyət gözə girmir, görünmür. Biz bütün dünyada gedən proseslərin təsirinə düşürük. Sosial şəbəkələrdən izləyirlər, görürlər nə gözəl əsərlər yazılır. Deyirlər, biz niyə yazmayaq? Bu yaxşı şeydi. Amma bum şəklində olanda nəfəs çatmır və müəlliflər də dayanırlar. İndi də bum səngiməyib, yazırlar.
İnsanlara elə gəlir ki, ən yaxşı sözü romanla demək olar. Amma söz varsa, onu yazacağın janr da var. Bunu tutmaq lazımdır. Kəsir cəhəti bunu tuta bilməməkləridi. Ciddi müəlliflərdən biri kimi Orxan Həsənini deyərdiom. “Qırmızı ayaqqabılar” hekayəsi haqqında mən də yazmışdım, yaxşı hekayədi. İlk romanının təhkiyəsi mənə maraqlı gəlmişdi. İkinci romanını da indi oxuyuram. O da maraqlıdır. Dediyin illərdən indiyə qədər insan, tarix, insanın dünyadakı yeri və s. mövzusunda o qədər roman yazıldı. Bunları oxumağa bir ömür çatmaz. Çünki maraqlı deyil. Adı roman olsa da, heç nəsr deyil.
Bizim nəsrdə ən böyük problemlərdən biri hadisəçilikdi. Hadisələri dəf edə bilməmək. Yəni, sən hadisənin içində üzürsən, əslində, o səni yazır. Əsas məsələ nədi? Hisslərin və əhvalatların süjeti olur. Bir də görürsən ki, süjet qaçıb sənin gözündən itdi. Sən artıq başqa bir şey yazırsan.
- Onda belə deyə bilərik ki, mətn yazıçını idarə edir?
- Həmin hadisələrdə qismən demək olar. Özü də mətn yox, əhvalatlar. Mətn kompleks anlayışdır. Hansı halda bədii mətn yaranır və sən deyirsən ki, bu mətndir? Sənin yazdığın bədii mətn olmaya da bilər. Məna artıq müəllifdən canını qurtarmış mətndir. Mənanın formaya çevrilmə məsələsi var nəzəri fikirdə. Anarın sonuncu hekayəsində məsələn. Artıq orda hekayə özü özünü izah edə bilir, müəllifsiz. Bu, Rəşad Səfərin hekayələrində də var. Bədii mətnin yarandığı anda itki baş verir, mətn müəllifdən ayrılır. Artıq onu yaşadan məna olur.
- Əhvalatların yazarı idarə etdiyi mətnlər təcrübəsizlikdən irəli gəlir?
- Təcrübəsiz deyəndə, o qədər əlli, altmış, yetmiş yaşında nasirlər bar ki, əhvalat içində üzürlər. Onlara təcrübəsiz demək olmaz. Təcrübəni yığmaq da bacarıqdı, ustalıq məsələsidi. Onlar nasir deyil, nağılçıdı. Ustalıq çatışmır. Və bədbəxtlikdən də o cür müəlliflər o qədər gözəl süjetlər izah edir ki. Məsələn, elə bir süjet var ki, dahilər ondan fövqəladə dərəcədə gözəl əsər yazardı. Amma bu onu zay edir. İstedadsız şairlərdə də belədi. Poeziyada ideya çox deyil. Üçbucaqdı - həyat, ölüm, eşq. Amma elə istedadsız şairlər var, minlərlə mövzuları var. Hamısını da sıradan çıxarırlar, kor qoyurlar.
- Bu il sizinçün ən yaddaqalan kitab hansı oldu?
- Onu düşünməmişəm. amma ən əlamətdar ədəbi hadisəni deyə bilərəm. Afaq Məsud Çexovun “Qara rahib” hekayəsini tərcümə etdi və Rəhim Əliyev də o hekayə haqqında yazdı. O yaxşı yazı idi. Mənim çox xoşuma gəlmişdi. Birincisi, reaksiya adekvat idi. İkincisi, mən həmişə istəmişəm, bizim yazıçılar dünya əsərləri haqqında yazsınlar. Çünki yazıçı dünyanı öyrənən, araşdıran adamdı. Məsələn, Anarın “Gecə düşüncələri”ndə müxtəlif əsərlər haqqında düşüncələri var. Bilirsən ki, onun zövqü budur. Elçində də var, Əkrəm Əylislidə də. Mənim içi sən qarışıq hamınızdan istədiyim budur ki, dünyada gedən ədəbi proseslər haqqında, əsərlər haqqında yazasınız. Orxan Pamukdan hamı danışır, amma oturub sanballı bir yazı yazan yoxdur. Necə oldu ki, Pamuk statik türk ədəbi nəsr ənənələri içindən çıxdı? Və ya başqa ölkələr, başqa yazıçılar haqqında. Ona görə yox ki, fikir söyləsinlər, həm də ona görə ki, görək, gözəl hekayə yazan yazıçılarımız ədəbiyyatı necə bilirlər, ədəbiyyat haqqında yaza bilirlərmi?
- Hər il yeni imzalar gəlir. Bu il çap olunmağa başlayan imzalardan kimi deyə bilərsiniz?
- Builkilərdən adı yadımda qalan yoxdu. Oxuyuram hamısını, yazılar məni tutanda haqqında yazıram da. Amma ad məsələsində bir az yaddaşım yaxşı deyil. Son illərdə ədəbiyyata gələnlər arasında isə Raufun adını çəkə bilərəm, onun şeirləri haqqında yazmışdım. Heyif oldu o. Bilmirəm, niyə belə oldu.
- Ümidverən gənclər çoxdur?
- Əlbəttə. Mənimlə məktublaşanlar da var. Hətta çap olunmayanlar da var ki, mənimlə əlaqə saxlayırlar. Hər yazılan çap olunmur axı. Amma dediyim kimi, adları yadımdan çıxır.
- Mən həmişə ədəbiyyatımız haqqında fikirləşəndə belə qənaətə gəlirəm ki, biz dünyadan çox aralı düşmüşük. Bilmirəm, düz fikirləşirəm ya yox. Amma məncə, dünyada başqa proses gedir, bizdə tamam başqa.
- Yaxşı bir məsləyə toxundun. İllərdi bizdə müzakirə gedir: dünya ədəbiyyatına inteqrasiya olmaq. Bunu dünyada çap olunmaq kimi başa düşürlər. İmkanı olanlar gedib xaricdə çap olunur. Mən özüm də bəzi əsərləri tərcümə etmişəm xarici dillərə. Amma məsələ təkcə tərcümə və çap deyil.
Dünya nəylə nəfəs alır? Sənin nəfəs aldığın havayla o havanın nisbəti necədi? Sən hardasan? Bir fransız, ispan, italyan yazıçı o havanı yaxşı tutur. Onlar yaşadığı cəmiyyətin problemlərini bilirlər və onların arasından elələrini seçirlər ki, o, ədəbiyyat mövzusu olmağa layiqdi. İstənilən şeydən yazmaq olar. Məsələn, Elçin sovet dövründə “Dolça”, “Toyuğun diri qalması” və s. yazırdı. O povestlər gözəl əsərlərdi, amma sovet dağılandan sonra o mövzular oldu tarixin malı.
Müstəqillik dövründə də o mövzuda birini yazdı, “Kaşeyin taleyi”, amma heç bir əks-səda vermədi. Nəyə görə? Çünki o mövzunun aurası yoxa çıxmışdı. Nə şəkildə işləyirsən işlə, artıq onun yeri yoxdu, o yer dolub, tutulub. O mətn lal doğulur. Əlbəttə ki, öz propblemlərimizdən yazmalıyıq, amma dünyanın başa düşəcəyi dildə yazmaq lazımdı. Bizim problemimizi dünyanın başa düşəcəyi dilə çevirmək lazımdı. Problem bilirsən nədi? Problem əsərimizin ingilis, fransız dilinə çevrilməyi deyil, “o” dilə çevrilməyidi. Hardasa oxuyanların anlaması, dərdə şərik olması mənasında deyirəm. Məlum münaqişə mövzusunda iki bir-birinə zidd əsər yazıldı. Mövlud Süleymanlının “Erməni əlifbasındakı hərflər”i və Əkrəm Əylislinin “Daş yuxular”ı. Mən, sadəcə, adlarını çəkdim, çünki hər iki əsər haqqında n qədər yazılıb. Bizim yazmaq problemimiz tərcümə olunmaq problemindən çoxdu. Sən təptəzə bir məsələni elə köhnə dillə yaza bilərsən ki, onu ancaq realizmə qədərki metodla anlamaq olar. Halbuki realizm ötüb keçib.
- Sizcə, dünyadan dala qalmağımızda sovetin də rolu var? Bizdə realizmdən sonra bir qədər romantizm oldu, sonra sosrealizm. Dünyada gedən proseslərdən uzaq düşdük. Sovet dağılanda isə özümüzü postmodernizmin içində tapdıq. Aradakı yetmiş-səksən illik proseslər bizdən yan keçdi.
- Hər bir milli ədəbiyyat öz qanunlarıyla, spesifikasıyla və şübhəsiz ki, həm də daha çox problemləriylə yaşayır. Klassik dövrdən hansı problemlər qalıb? Bu, sona qədər izlənməli, həll edilməlidir ki, yeni nəsil yetişsin. Bəzən onlarla nəsillər gəlir, amma onlar elə köhnələrin yazdığını davam etdirir. O ortamda böyük əsərlər yazmaq qeyri-mümkündür. Axundov, Mirzə Cəlil, Haqverdiyev, Çəmənzəminli – eyni xətt üstündə gedirlər.
Məsələn, indi ultramüasir mövzularda və metodlarla yazan yazıçılar var. Ya hərfən, ya da mahiyyətcə, fərqi yoxdu. Sən onları oxuyursan, sonra qayıdıb yenə “Ölülər”i, “Anamın kitabı”nı, “Danabaş kəndi”ni oxuyursan, görürsən ki, Mirzə Cəlil yenə onlardan yuxarıdadı və ordan baxır. Axundovun başladığı, ondan miras qalan yolu Mirzə Cəlil və Sabir davam etdirdi. Mirzə Cəlil də bunu bayaq dediyimiz səviyyədə, dünyanın başa düşəcəyi dildə qələmə ala bildi. O da, Sabir də.
Azərbaycan ədəbiyyatının sonralar möhtac olduğu dövrlər ki var idi, modernizm filan, biz o dövrün yoxluğunu çox da hiss etmədik. Buna görə də sosrealizm bizə öz neqativini ötürə bilmədi. Çünki bu böyük bir ənənə idi. Altmışıncı illərdə çoxları özünü Mirzə Cəlilə oxşatmaq istəyirdi və bacarmırdı. Çünki Mirzə Cəlil təqlid məsələsini dəf edir. Sənə imkan vermir, onu təqlid edəsən, amma imkan yaradır ki, sən öz əsərlərini yazasan, üslubunu yaradasan. Ona görə sosrealizm yarlıq olaraq qaldı. Sovet vaxtı dünya ədəbiyyatına inteqrasiya məsələsi axsayırdı. Amma o dövrdə də xarici ölkələrdə çap olunan müəlliflərimiz var idi. Məsələn, Çingiz Hüseynov Fransada çap olunmuşdu.
- Hərdən deyirlər ki, yaradıcı adam təsirə düşməsin deyə, çox oxumamalıdı. Buna münasibətiniz necədi?
- Yeni mətnləri oxumaq bəlkə də, insanın içindəki yatan şeyləri oyadır. Elə şeylər var ki, bizə sonralar təsir edir. Məsələn, uşaq vaxtı oxuduğumuz kitablar iyirmi-otuz il sonra təsir edə bilər. Çünki daxildə proses gedir. Bizim şüurumuzla, beynimizlə ürəyimiz arasında bir şəffaf keçid varsa, o gəlir bir gün ki, mənim barəmdə düşün, yaz. Ona görə davamlı yaxşı kitablar oxumaq lazımdı. “Don Kixot”un elə yerləri var ki, hansı zamanda yazıldığını unutdurur.
Böyük əsərlərin belə bir keyfiyyəti var. Dostoyevski deyirdi ki, əgər qiyamət günü hesabat verməli olsaq, təkcə Servantesin “Don Kixot”unu verə bilərik hesabat yerinə. Çünki Servantes özünəqədərki cəngavərlik əsərlərini parodiya eləyir.
Bizdə də həmin hadisə baş verir. Parodiya olmasa, böyük ədəbiyyat yarana bilməz. Böyük əsərlərdə elə mesajlar olur ki, oxuyursan, görürsən ki, o səndən də qabaqdadı. O sənin günlərlə düşünüb deyə biləcəyin sözü bir abzasda deyir. Ədəbiyyat, əslində, müqəddəs missiyadı. Özünü, necə deyərlər, yerə-göyə sığmayan şəkildə aparan adamlar da var. Amma Əli Kərim həmişə utanıb gedib ən arxada otururdu, Ələkbər Salahzadə heç vaxt özündən danışmazdı. Hətta bir dəfə demişdi ki, mənə yubiley eləsəniz, özümü yandıraram. Hər ikisi böyük şairdi amma.
- Bayaq dünyaya çıxmaq haqqında danışdıq. Bir də var, dünyanın bizə gəlməyi – tərcümə ədəbiyyatı.
- O da dünyaya çıxmaq kimi bir şeydi. İntəhası, burda bir prinsip var ki, xarici ədəbiyyat orijinaldan tərcümə olunmalıdı. Bu sahədə təcrübəmiz yox dərəcəsindədi. Kadrlar yetişdirməliyik. O yolun alternativi yoxdu. Haçana qədər ruscadan tərcümə etmək olar? Bizdə ingiliscədən, fransızcadan tərcüməçilər var, amma sayları azdı, bu komanda işi olmalıdı, dəstə olmalıdı. Bu, tərcümə məktəbinin yaranması üçün birinci meyardı.
Tutaq ki, Nərgiz xanım Prustun “İtmiş zamanın axtarışında” romanını ruscadan tərcümə edib, yaxşı da tərcümədi. Amma o fransızcadan edilsə necə olar? Vaxtikən mənə təklif etdilər, amma qonorara görə razılaşmadım. Dəyərini vermədilər. Bu mənada ruscadan, türkcədən tərcüməçiliyin “alçaldıcı” tərəfi də var. Onlar ucuz tərcümələrdi. Nəşriyyatlar pula görə ikinci dildən tərcümə etdirir. Amma original dildən tərcümə edənlə işləsələr, o tərcüməçi də başqa tərcüməçiləri yetişdirər, məktəb yaranar. Rus dilindən ancaq rus ədəbiyyatının nümunələrini etmək lazımdır.
- Son olaraq nə demək istərdiniz?
- Baxırsan, dünya qarışıb bir-birinə, faciələr filan… Hər şeydən bezirsən. Amma yazmağa gələndə o şeylər hamısı həll olunur. Yəni bura başqa bir məkandı, ərazidi, auradı. Bunu çirkləndirmək olmaz.
Kulis.az
