Müharibə dedikdə göz önünə silah-sursat, ağır hərbi texnikalar, döyüş səhnələri ilə yanaşı, həm də əsgər məktubları gəlir. Demək olar ki, dünyanın bütün savaşlarında məktublaşmaq müharibə ənənələrindən birinə çevrilib və məktublaşmaq zaman-zaman formasını dəyişsə də, məktubların məzmunu dəyişməyib. Ön cəbhədəkilər vətən uğrunda döyüşdüklərini, darıxdıqlarını və tezliklə müharibənin bitəcəyini, geriyə dönəcəklərini yazıblar.
Arxa cəbhədən yollanan məktublarda isə döyüşçülərin doğmaları öz sevgilərini ifadə edərək səbirsizliklə onların yolunu gözlədiklərini yazıblar.
Sovet-alman müharibəsi illərində də ön cəbhə ilə arxa cəbhə arasında məktublaşmaq kütləvi hal alıb. Məhz elə həmin ərəfədə belə bir ifadə də yaranıb: SSRİ müharibəyə qədər ən çox oxuyan ölkə idisə, müharibədə ən çox yazan ölkəyə çevrilib.
Belə ki, müharibə illərində yazılan məktubların sayı 7 milyardı ötüb. Səhra poçtlarında və yerli poçtlarda çalışanlar bütün güclərini səfərbər edərək ən ağır şəraitlərdə, hava durumundan, nəqliyyat çatışmazlığından asılı olmayaraq həmin məktubları ünvanlarına vaxtında çatdırmağa çalışıblar.
1941-1945-ci illərdə SSRİ-də kağız qıtlığı olduğundan hərbi birləşmələrin şəxsi heyəti məktub yazmaq üçün zərflə, yazı kağızları ilə təmin edilməyiblər. Qənaət məqsədilə məktub yazmaq üçün döyüşçülər adi kağızlardan istifadə ediblər. Məktub yazıldıqdan sonra onlar heç bir yapışqandan istifadə edilməyərək üçkünc formada qatlanıb və səhra poçt xidmətinə təhvil verilib. Məktubların üçkünc və açıq formada olmasının daha bir səbəbi olub.
Poçt xidmətlərində hərbi senzuralar fəaliyyət göstərib ki, onlar bütün məktubları ünvanlara göndərməkdən əvvəl oxuyublar və həmin məktubların üzərinə ştamp qoyulub: “Hərbi senzura tərəfindən baxılıb”.
Döyüşçülərə xidmət etdikləri hərbi hissələrin dislokasiya yerini, əməliyyat rayonunu, döyüş bölgəsini göstərmək, hərbi texnikalar haqqında yazmaq qadağan olunub. Bu haqda əvvəlcədən şəxsi heyətə xəbərdarlıq edilib. Məktublar senzurada redaktə olunmayıb. Məqsədəuyğun sayılmayan sətirlərin üzərinə görünməmək üçün qalın qara xətt çəkilib. Əsasən bu məktublarda tərəflər yalnız bir-birlərinə öz arzularını çatdırıblar.
Məktubların üzərində ünvan yerinə “səhra poçtu” yazılıb. Məktub göndərən döyüşçünün yerləşdiyi məkan isə səhra poçt xidmətlərində məxfi şəkildə qeydə alınıb və arxa cəbhədən gələn məktublar həmin qeydiyyata əsasən döyüşçülərə çatdırılıb.
Cəbhədən gələn məktubları arxa cəbhədə səbirsizliklə gözləyiblər. Hər məktub bir ümidə çevrilib. Müharibə illərində arxa cəbhədə çalışan poçtalyonlar xidmət göstərdikləri yaşayış məntəqələrində ən çox axtarılan, gözlənilən adamlara çevriliblər. Amma onların ünvanlara yetişməsi heç də həmişə arzuolunan sayılmayıb. Çünki döyüşlərdə həlak olanlar və itkin düşənlər haqqında xəbərləri də ailələr üçkünc məktublar vasitəsilə alıblar.
Həlak olanlar və itkin düşənlər haqqında üçkünc məktublar əvvəlcə yerli hərbi komissarlıqlara göndərilib. Həmin məktubların əsli komissarlıqlarda saxlanılıb, surəti çıxarılaraq ailələrinə göndərilib.
Uzun illər Moskva vilayətində poçt xidmətində işləyən Anastasiya Sokolova özünün “Üçkünc məktubların sirri” kitabında müharibə illərini belə xatırlayıb:
“Mən müharibədən əvvəl poçtalyon işləyirdim. Məktəbi bitirdikdən sonra jurnalist olmaq istəyirdim. Hələ məktəbdə oxuyarkən mətbuatda bir neçə kiçik yazılarım da çıxmışdı. Universitetdə müsabiqədən keçmədim. Bu məni həvəsdən salmadı. Düşündüm ki, bir il işləyim, növbəti il işlərimi yenə verim. Qonşumuz Anna Alekseyevna uzun illər idi ki, poçtda işləyirdi və o, mənə təklif etdi ki, poçtalyon işləyim. Onun təklifi ürəyimcə oldu. Günorta saatlarına qədər işimi yekunlaşdırırdım, qalan vaxtlarımı isə oxumağa sərf edirdim. Amma müharibə arzularımı yarımçıq qoydu. Səfərbərlik elan olunanda mən də gedib könüllü yazıldım. Tibb bacısı kimi fəaliyyət göstərmək istəyirdim.
Poçtalyon olduğumu biləndə məni Şimali Qafqaza göndərdilər. Müdafiə Fondları yenicə yaranırdı. Məni də bu fondların işinə cəlb etdilər. Cəbhələrə göndərilən yardımların qeydiyyatını aparırdım. Bir-neçə aydan sonra mən yenidən poçtalyon kimi işə başladım. Məktubların sayı o qədər çox olurdu ki, gecə yarıyadək ünvanlara üz tuturduq. Gənc və enerjili idim, yorulmurdum. Buna baxmayaraq bu işin dözülməz məqamları olurdu. Hərbi komissarlıqlara çağırılanda ölüb-dirilirdim. Bilirdim ki, yenə bir topa üçkünc məktub verib məni evlərə göndərəcəklər. Bu məktublar daha çox “qara kağız” adı ilə məşhur idi. Onları sahiblərinə çatdırmaq, bu səhnənin iştirakçısı və şahidi olmaq dəhşətli idi. Heç vaxt açıq şəkildə olan üçkünc məktublara baxmırdım. Mənim üçün onların bir sirri var idi. Sevinc sirri, qorxu sirri. O sirlər məktubu alanların üzünün ifadəsində açılırdı...”
Müharibədən sonra cəbhə məktubları haqqında filmlər çəkilib, kitablar yazılıb, onların bir qismi muzeylərdə eksponatlara çevrilib.
Volqoqradda üçkünc məktubla bağlı abidə də ucaldılıb.
Bu gün Qarabağ savaşında da məktublaşmaq ənənəsi mövcuddur. Bu məqsədlə “Əsgərə məktub” adlı layihələrə start verilib. Bu məktublarda xalqımız əsgərlərimizə təpər, güc və ruh yüksəkliyi arzulayır, öz sevgilərini, inamlarını ifadə edirlər. İgid əsgərlərimiz isə bu böyük xalq sevgisinə QƏLƏBƏ ilə cavab verirlər...
İlham Cəmiloğlu, Musavat.com
Arxa cəbhədən yollanan məktublarda isə döyüşçülərin doğmaları öz sevgilərini ifadə edərək səbirsizliklə onların yolunu gözlədiklərini yazıblar.
Sovet-alman müharibəsi illərində də ön cəbhə ilə arxa cəbhə arasında məktublaşmaq kütləvi hal alıb. Məhz elə həmin ərəfədə belə bir ifadə də yaranıb: SSRİ müharibəyə qədər ən çox oxuyan ölkə idisə, müharibədə ən çox yazan ölkəyə çevrilib.
Belə ki, müharibə illərində yazılan məktubların sayı 7 milyardı ötüb. Səhra poçtlarında və yerli poçtlarda çalışanlar bütün güclərini səfərbər edərək ən ağır şəraitlərdə, hava durumundan, nəqliyyat çatışmazlığından asılı olmayaraq həmin məktubları ünvanlarına vaxtında çatdırmağa çalışıblar.
1941-1945-ci illərdə SSRİ-də kağız qıtlığı olduğundan hərbi birləşmələrin şəxsi heyəti məktub yazmaq üçün zərflə, yazı kağızları ilə təmin edilməyiblər. Qənaət məqsədilə məktub yazmaq üçün döyüşçülər adi kağızlardan istifadə ediblər. Məktub yazıldıqdan sonra onlar heç bir yapışqandan istifadə edilməyərək üçkünc formada qatlanıb və səhra poçt xidmətinə təhvil verilib. Məktubların üçkünc və açıq formada olmasının daha bir səbəbi olub.
Poçt xidmətlərində hərbi senzuralar fəaliyyət göstərib ki, onlar bütün məktubları ünvanlara göndərməkdən əvvəl oxuyublar və həmin məktubların üzərinə ştamp qoyulub: “Hərbi senzura tərəfindən baxılıb”.
Döyüşçülərə xidmət etdikləri hərbi hissələrin dislokasiya yerini, əməliyyat rayonunu, döyüş bölgəsini göstərmək, hərbi texnikalar haqqında yazmaq qadağan olunub. Bu haqda əvvəlcədən şəxsi heyətə xəbərdarlıq edilib. Məktublar senzurada redaktə olunmayıb. Məqsədəuyğun sayılmayan sətirlərin üzərinə görünməmək üçün qalın qara xətt çəkilib. Əsasən bu məktublarda tərəflər yalnız bir-birlərinə öz arzularını çatdırıblar.
Məktubların üzərində ünvan yerinə “səhra poçtu” yazılıb. Məktub göndərən döyüşçünün yerləşdiyi məkan isə səhra poçt xidmətlərində məxfi şəkildə qeydə alınıb və arxa cəbhədən gələn məktublar həmin qeydiyyata əsasən döyüşçülərə çatdırılıb.
Cəbhədən gələn məktubları arxa cəbhədə səbirsizliklə gözləyiblər. Hər məktub bir ümidə çevrilib. Müharibə illərində arxa cəbhədə çalışan poçtalyonlar xidmət göstərdikləri yaşayış məntəqələrində ən çox axtarılan, gözlənilən adamlara çevriliblər. Amma onların ünvanlara yetişməsi heç də həmişə arzuolunan sayılmayıb. Çünki döyüşlərdə həlak olanlar və itkin düşənlər haqqında xəbərləri də ailələr üçkünc məktublar vasitəsilə alıblar.
Həlak olanlar və itkin düşənlər haqqında üçkünc məktublar əvvəlcə yerli hərbi komissarlıqlara göndərilib. Həmin məktubların əsli komissarlıqlarda saxlanılıb, surəti çıxarılaraq ailələrinə göndərilib.
Uzun illər Moskva vilayətində poçt xidmətində işləyən Anastasiya Sokolova özünün “Üçkünc məktubların sirri” kitabında müharibə illərini belə xatırlayıb:
“Mən müharibədən əvvəl poçtalyon işləyirdim. Məktəbi bitirdikdən sonra jurnalist olmaq istəyirdim. Hələ məktəbdə oxuyarkən mətbuatda bir neçə kiçik yazılarım da çıxmışdı. Universitetdə müsabiqədən keçmədim. Bu məni həvəsdən salmadı. Düşündüm ki, bir il işləyim, növbəti il işlərimi yenə verim. Qonşumuz Anna Alekseyevna uzun illər idi ki, poçtda işləyirdi və o, mənə təklif etdi ki, poçtalyon işləyim. Onun təklifi ürəyimcə oldu. Günorta saatlarına qədər işimi yekunlaşdırırdım, qalan vaxtlarımı isə oxumağa sərf edirdim. Amma müharibə arzularımı yarımçıq qoydu. Səfərbərlik elan olunanda mən də gedib könüllü yazıldım. Tibb bacısı kimi fəaliyyət göstərmək istəyirdim.
Poçtalyon olduğumu biləndə məni Şimali Qafqaza göndərdilər. Müdafiə Fondları yenicə yaranırdı. Məni də bu fondların işinə cəlb etdilər. Cəbhələrə göndərilən yardımların qeydiyyatını aparırdım. Bir-neçə aydan sonra mən yenidən poçtalyon kimi işə başladım. Məktubların sayı o qədər çox olurdu ki, gecə yarıyadək ünvanlara üz tuturduq. Gənc və enerjili idim, yorulmurdum. Buna baxmayaraq bu işin dözülməz məqamları olurdu. Hərbi komissarlıqlara çağırılanda ölüb-dirilirdim. Bilirdim ki, yenə bir topa üçkünc məktub verib məni evlərə göndərəcəklər. Bu məktublar daha çox “qara kağız” adı ilə məşhur idi. Onları sahiblərinə çatdırmaq, bu səhnənin iştirakçısı və şahidi olmaq dəhşətli idi. Heç vaxt açıq şəkildə olan üçkünc məktublara baxmırdım. Mənim üçün onların bir sirri var idi. Sevinc sirri, qorxu sirri. O sirlər məktubu alanların üzünün ifadəsində açılırdı...”
Müharibədən sonra cəbhə məktubları haqqında filmlər çəkilib, kitablar yazılıb, onların bir qismi muzeylərdə eksponatlara çevrilib.
Volqoqradda üçkünc məktubla bağlı abidə də ucaldılıb.
Bu gün Qarabağ savaşında da məktublaşmaq ənənəsi mövcuddur. Bu məqsədlə “Əsgərə məktub” adlı layihələrə start verilib. Bu məktublarda xalqımız əsgərlərimizə təpər, güc və ruh yüksəkliyi arzulayır, öz sevgilərini, inamlarını ifadə edirlər. İgid əsgərlərimiz isə bu böyük xalq sevgisinə QƏLƏBƏ ilə cavab verirlər...
İlham Cəmiloğlu, Musavat.com