Bu gün Əhməd Cəmilin doğum günüdür. Cenub.az bu münasibətlə şair haqqında maraqlı faktları təqdim edir.
Əhməd Səttar oğlu Cəmilzadə 1913-cü ildə oktyabr ayının 20-də İrəvan quberniyasının İrəvan şəhərində, Təpəbaşı məhəlləsində kustar sənətkar ailəsində anadan olub. Babası Mir Cəmil ağa İrəvanın tanınmış Seyid nəslindən idi. Mir Səttarın 11 uşağı olub, bunlardan ən kiçiyi Əhməd Cəmil idi. Bu uşaqlardan əksəriyyəti körpə ikən dünyasını dəyişmiş, yalnız 4-ü sağ qalmışdı. Mir Bağır, Mir Mehdi, Mir Əhməd, Nazəninbəyim.
***
Əhməd Cəmil o üç oğuldan biri idi. 4 yaşı olanda atasını itirir. 1918-ci il İrəvanda baş verən milli ixtilaf üzündən ailə Tiflisə, sonra isə Gəncəyə köçməyə məcbur olur.
***
Balaca Əhməd anası Səkinə xanımla böyük qardaşı Mir Bağırın himayəsində qalır. O vaxtlar Mir Bağır ailəni dolandıra bilən yeganə adam idi. O, Əhmədə imkanı daxilində yaxşı təhsil vermək istəyir və bu məqsədlə hətta onu bir fransız ailəsinə tapşırır ki, bir müddət onların evində yaşasın.
Ancaq 20-ci illərin qanlı-qadalı ab-havası, o dövrün əksər ailələri kimi, Əhməd Cəmilin də ailəsindən yan keçmir. NKVD-nin qara kölgəsi onların da üstünə düşür: böyük qardaşı Mir Bağır qayınatası ilə qısa müddətə Türkiyəyə gedir. Qayıdandan sonra Türkiyəyə getdikləri üçün onları həbs edib il yarım saxlayırlar. Həbsxana şəraitinə tab gətirməyən Mir Bağır xəstələnir. Azad ediləndən sonra xəstəlikdən vəfat edir. Onun ölümündən sonra dul qalmış qadını iki uşağını da - Hüseyni (7 yaşında) və Fəridəni (8 yaşında) götürüb İstanbula, atasının yanına gedir.
***
Qardaşının ölümü, bunun ardınca da yaxın adamlarının xaricə köçməsindən sonra Əhməd anası Səkinə ilə tək qalır. İbtidai və orta təhsilini Gəncədə alır. 1928-ci ildə “Qızıl Gəncə” qəzetində şairin “Gözəl Qafqaz” adlı ilk şeiri nəşr olunur. Əldə etdiyi savadla kifayətlənməyib, 1930-cu ildə Ali Pedaqoji İnstituta daxil olub, 3 il sonra oranı bitirir.
***
Üç il Şəmkir rayonunun Zəyəm kəndində müəllim işləyir. 1939-cu ildə pedaqoji institutda müəllim işləyir. Həmin ildə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının üzvü seçilir. Bir il sonra Bakıya köçür. Əhməd Cəmil 1944-cü ildə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının məsul katibi seçilir. Qısa müddət səhhəti ilə əlaqədar işləməsə də, 1948-ci ildə yenidən həmin vəzifəyə qayıdır. Xatırladaq ki, bu illərdə Yazıçılar İttifaqına xalq şairi Səməd Vurğun başçılıq edirdi.
***
Səməd Vurğun Əhməd Cəmil yaradıcılığına həsr etdiyi “Şairin eşqi” məqaləsində yazırdı: “Mən şair Əhməd Cəmilin çaldığı şeir rübabını dinləyirəm. Bu rübabın tellərindən qopan zərif və mənalı nəğmələr nə qədər dadlı və təbiidir. Bunlar saf dağ çeşmələri kimi şırıl-şırıl axır, ilk baharın gülləri kimi ətir saçır”.
Müharibə mövzusu Əhməd Cəmil yaradıcılığında mühüm yer tutur. O, özünün bir çox gözəl əsərlərini məhz həmin mövzuda yazmışdı. O, ilk azərbaycanlı Sovet İttifaqı Qəhrəmanı İsrafil Məmmədova “Qəhrəman qardaşıma” adlı şeir yazır. Bundan sonra “Çağırış”, “Süngü yarası”, “Qaçqınlar”, “Əsgər qardaşıma”, “Nişan üzüyü”, “Payızın son ayıdır”, “Medal”, “Məni yada salırmı?”, “Can nənə, bir nağıl de” şeirlərini də yazıb bitirir.
***
Əhməd Cəmil yaradıcılığından söhbət açan tədqiqatçılar həmişə bir ifadə işlədirlər: “Əgər o, heç bir şey yazmasaydı, təkcə “Can nənə, bir nağıl de” əsəri ilə Azərbaycan ədəbiyyatında yaşamaq hüququ qazanardı.
***
Şair Hüqonun, Xaqaninin, Sədinin, Heyran xanımın, Nekrasovun, Frankonun, Tvardovskinin, Brovkanın, K.Simonovun əsərlərini Azərbaycan dilinə tərcümə edib. İohan Volfqanq Hötenin “Faust əsərini yarıya qədər tərcümə etsə də səhhəti yaxşı olmadığı üçün başa çatdıra bilmirdi. Hamı əlini üzmüşdü: dostları da, qohumları da, şairin özü də günlərini sayırdı. Yalnız iki nəfər onun sağalacağına inanırdı - həkimi professor Emin Əfəndiyev və vəfalı ömür-gün yoldaşı Şərqiyyə xanım. Gələcək göstərdi ki, onlar fikirlərində yanılmadı. Əhməd Cəmil infarktlarla mübarizə apara-apara “Faust”u tərcümə edirdi.
***
Şərqiyyə xanım xatirələrində deyir:
“Oğlum Eldar iki aylıq idi. Əhməd Cəmil birinci infarktı keçirdi. On il sonra o, ikinci infarktı keçirdi. 1965-ci ilin martında Azərbaycan Yazıçılar İttifaqında gərgin keçən iclas zamanı xalq yazıçısı Mehdi Hüseyn onun qolunun üstünə yıxılır. Əhməd ona dərman vermək istəyir. Görür ki, artıq iş-işdən keçib. Evə gələndə rəngi ağappaq idi. Yuyunmağa getdi, baxdım çox ləngidi. Yaxınlaşanda gördüm ki, ağlayır”. “Əhməd nə olub” - deyə soruşduqda yalnız bir kəlmə - Mehdini də belə itirdik - dedi. Bir neçə gün sonra o, ikinci infarktı çox ağır vəziyyətdə keçirdi. Həkimlər ona qəti tərpənməməyi məsləhət gördü. Yeddi ay arxası üstə qaldı. Bir gün mənə dedi ki, “Faust”u gətir görüm işləyə bilərəmmi? Dedim ki, sənə yazmaq, oxumaq, tərpənmək, hətta televizora baxmaq belə olmaz, həkim məsləhət görmür. O, inad etdi. Mən “Faust”u gətirdim. O, həmin gün sevincək halda dedi: Mən “Faust”dan bir neçə sətir tərcümə etdim”.
Lakin, sonrakı günlərdə yuxarılardan sifariş gəlir ki, tərcümə dayandırılsın, çünki başqa bir adam “Faust”u sətri tərcümə edib. Şairin həyat yoldaşı bu haqda ona nə isə deməyə çəkinir, bilir ki, bu tərcümə onun ömrünü uzadır, yaşamağa həvəsləndirir. Ona görə ona tərcümə ilə bağlı məsələni ayrı cür danışır, həqiqəti yoldaşından gizləyir. Tərcümənin saxlanılması onun məhvinə səbəb ola bilərdi. Tərcümə başa çatandan sonra onu nəşriyyata aparan Əməd Cəmil az keçmir pərt vəziyyətdə evinə gəlir, tərcüməni döşəmənin üzərinə tullayır. Şairin xanımı vəziyyəti bildiyindən vərəqləri döşəmədən yığıb gizlədir. Bir müddət keçəndən sonra müxtəlif adamların köməyi ilə “Faust” çap olunur.
***
Əhməd Cəmil toylarının 20 illiyi münasibəti ilə bahalı hədiyyə almağı söz verən şairin xanımı ondan hədiyyə yox məhz “Faust”un yeni cildini istəyir. Əhməd Cəmil həmin nüsxələrdən birini götürüb ön səhifəsinə bu sözləri yazır. “Dünyanın ən saf ürəkli, qayğıkeş, fədakar qadını — Sevilimin, Eldarımın anası — şirin və acı günlərimin yaxın sirdaşı, həyat yoldaşım Şərqiyyə İsa qızı Cəmilzadəyə.
***
İkinci infartkdan sonra həkim ona siqaret çəkməyi və içki içməyi qadağan edir. Buna əməl edən şair Əhməd Cəmil sonralar deyirdi ki, kitabın nəşri mənim ömrümü uzatdı.
***
Doğrudan da, “Faust” üç dəfə infarkt keçirmiş Əhməd Cəmilin ömrünü 7 il uzadır. Əhməd Cəmil 1977-ci il sentyabrın 24-də vəfat edir. 1980-ci ildə oğlu Eldarın toplayıb tərtib etdiyi “Vaxtında gəlmişik bu dünyaya biz” kitabına görə şair (ölümündən sonra) Respublika Dövlət mükafatına layiq görülür.
kulis
Əhməd Səttar oğlu Cəmilzadə 1913-cü ildə oktyabr ayının 20-də İrəvan quberniyasının İrəvan şəhərində, Təpəbaşı məhəlləsində kustar sənətkar ailəsində anadan olub. Babası Mir Cəmil ağa İrəvanın tanınmış Seyid nəslindən idi. Mir Səttarın 11 uşağı olub, bunlardan ən kiçiyi Əhməd Cəmil idi. Bu uşaqlardan əksəriyyəti körpə ikən dünyasını dəyişmiş, yalnız 4-ü sağ qalmışdı. Mir Bağır, Mir Mehdi, Mir Əhməd, Nazəninbəyim.
***
Əhməd Cəmil o üç oğuldan biri idi. 4 yaşı olanda atasını itirir. 1918-ci il İrəvanda baş verən milli ixtilaf üzündən ailə Tiflisə, sonra isə Gəncəyə köçməyə məcbur olur.
***
Balaca Əhməd anası Səkinə xanımla böyük qardaşı Mir Bağırın himayəsində qalır. O vaxtlar Mir Bağır ailəni dolandıra bilən yeganə adam idi. O, Əhmədə imkanı daxilində yaxşı təhsil vermək istəyir və bu məqsədlə hətta onu bir fransız ailəsinə tapşırır ki, bir müddət onların evində yaşasın.
Ancaq 20-ci illərin qanlı-qadalı ab-havası, o dövrün əksər ailələri kimi, Əhməd Cəmilin də ailəsindən yan keçmir. NKVD-nin qara kölgəsi onların da üstünə düşür: böyük qardaşı Mir Bağır qayınatası ilə qısa müddətə Türkiyəyə gedir. Qayıdandan sonra Türkiyəyə getdikləri üçün onları həbs edib il yarım saxlayırlar. Həbsxana şəraitinə tab gətirməyən Mir Bağır xəstələnir. Azad ediləndən sonra xəstəlikdən vəfat edir. Onun ölümündən sonra dul qalmış qadını iki uşağını da - Hüseyni (7 yaşında) və Fəridəni (8 yaşında) götürüb İstanbula, atasının yanına gedir.
***
Qardaşının ölümü, bunun ardınca da yaxın adamlarının xaricə köçməsindən sonra Əhməd anası Səkinə ilə tək qalır. İbtidai və orta təhsilini Gəncədə alır. 1928-ci ildə “Qızıl Gəncə” qəzetində şairin “Gözəl Qafqaz” adlı ilk şeiri nəşr olunur. Əldə etdiyi savadla kifayətlənməyib, 1930-cu ildə Ali Pedaqoji İnstituta daxil olub, 3 il sonra oranı bitirir.
***
Üç il Şəmkir rayonunun Zəyəm kəndində müəllim işləyir. 1939-cu ildə pedaqoji institutda müəllim işləyir. Həmin ildə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının üzvü seçilir. Bir il sonra Bakıya köçür. Əhməd Cəmil 1944-cü ildə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının məsul katibi seçilir. Qısa müddət səhhəti ilə əlaqədar işləməsə də, 1948-ci ildə yenidən həmin vəzifəyə qayıdır. Xatırladaq ki, bu illərdə Yazıçılar İttifaqına xalq şairi Səməd Vurğun başçılıq edirdi.
***
Səməd Vurğun Əhməd Cəmil yaradıcılığına həsr etdiyi “Şairin eşqi” məqaləsində yazırdı: “Mən şair Əhməd Cəmilin çaldığı şeir rübabını dinləyirəm. Bu rübabın tellərindən qopan zərif və mənalı nəğmələr nə qədər dadlı və təbiidir. Bunlar saf dağ çeşmələri kimi şırıl-şırıl axır, ilk baharın gülləri kimi ətir saçır”.
Müharibə mövzusu Əhməd Cəmil yaradıcılığında mühüm yer tutur. O, özünün bir çox gözəl əsərlərini məhz həmin mövzuda yazmışdı. O, ilk azərbaycanlı Sovet İttifaqı Qəhrəmanı İsrafil Məmmədova “Qəhrəman qardaşıma” adlı şeir yazır. Bundan sonra “Çağırış”, “Süngü yarası”, “Qaçqınlar”, “Əsgər qardaşıma”, “Nişan üzüyü”, “Payızın son ayıdır”, “Medal”, “Məni yada salırmı?”, “Can nənə, bir nağıl de” şeirlərini də yazıb bitirir.
***
Əhməd Cəmil yaradıcılığından söhbət açan tədqiqatçılar həmişə bir ifadə işlədirlər: “Əgər o, heç bir şey yazmasaydı, təkcə “Can nənə, bir nağıl de” əsəri ilə Azərbaycan ədəbiyyatında yaşamaq hüququ qazanardı.
***
Şair Hüqonun, Xaqaninin, Sədinin, Heyran xanımın, Nekrasovun, Frankonun, Tvardovskinin, Brovkanın, K.Simonovun əsərlərini Azərbaycan dilinə tərcümə edib. İohan Volfqanq Hötenin “Faust əsərini yarıya qədər tərcümə etsə də səhhəti yaxşı olmadığı üçün başa çatdıra bilmirdi. Hamı əlini üzmüşdü: dostları da, qohumları da, şairin özü də günlərini sayırdı. Yalnız iki nəfər onun sağalacağına inanırdı - həkimi professor Emin Əfəndiyev və vəfalı ömür-gün yoldaşı Şərqiyyə xanım. Gələcək göstərdi ki, onlar fikirlərində yanılmadı. Əhməd Cəmil infarktlarla mübarizə apara-apara “Faust”u tərcümə edirdi.
***
Şərqiyyə xanım xatirələrində deyir:
“Oğlum Eldar iki aylıq idi. Əhməd Cəmil birinci infarktı keçirdi. On il sonra o, ikinci infarktı keçirdi. 1965-ci ilin martında Azərbaycan Yazıçılar İttifaqında gərgin keçən iclas zamanı xalq yazıçısı Mehdi Hüseyn onun qolunun üstünə yıxılır. Əhməd ona dərman vermək istəyir. Görür ki, artıq iş-işdən keçib. Evə gələndə rəngi ağappaq idi. Yuyunmağa getdi, baxdım çox ləngidi. Yaxınlaşanda gördüm ki, ağlayır”. “Əhməd nə olub” - deyə soruşduqda yalnız bir kəlmə - Mehdini də belə itirdik - dedi. Bir neçə gün sonra o, ikinci infarktı çox ağır vəziyyətdə keçirdi. Həkimlər ona qəti tərpənməməyi məsləhət gördü. Yeddi ay arxası üstə qaldı. Bir gün mənə dedi ki, “Faust”u gətir görüm işləyə bilərəmmi? Dedim ki, sənə yazmaq, oxumaq, tərpənmək, hətta televizora baxmaq belə olmaz, həkim məsləhət görmür. O, inad etdi. Mən “Faust”u gətirdim. O, həmin gün sevincək halda dedi: Mən “Faust”dan bir neçə sətir tərcümə etdim”.
Lakin, sonrakı günlərdə yuxarılardan sifariş gəlir ki, tərcümə dayandırılsın, çünki başqa bir adam “Faust”u sətri tərcümə edib. Şairin həyat yoldaşı bu haqda ona nə isə deməyə çəkinir, bilir ki, bu tərcümə onun ömrünü uzadır, yaşamağa həvəsləndirir. Ona görə ona tərcümə ilə bağlı məsələni ayrı cür danışır, həqiqəti yoldaşından gizləyir. Tərcümənin saxlanılması onun məhvinə səbəb ola bilərdi. Tərcümə başa çatandan sonra onu nəşriyyata aparan Əməd Cəmil az keçmir pərt vəziyyətdə evinə gəlir, tərcüməni döşəmənin üzərinə tullayır. Şairin xanımı vəziyyəti bildiyindən vərəqləri döşəmədən yığıb gizlədir. Bir müddət keçəndən sonra müxtəlif adamların köməyi ilə “Faust” çap olunur.
***
Əhməd Cəmil toylarının 20 illiyi münasibəti ilə bahalı hədiyyə almağı söz verən şairin xanımı ondan hədiyyə yox məhz “Faust”un yeni cildini istəyir. Əhməd Cəmil həmin nüsxələrdən birini götürüb ön səhifəsinə bu sözləri yazır. “Dünyanın ən saf ürəkli, qayğıkeş, fədakar qadını — Sevilimin, Eldarımın anası — şirin və acı günlərimin yaxın sirdaşı, həyat yoldaşım Şərqiyyə İsa qızı Cəmilzadəyə.
***
İkinci infartkdan sonra həkim ona siqaret çəkməyi və içki içməyi qadağan edir. Buna əməl edən şair Əhməd Cəmil sonralar deyirdi ki, kitabın nəşri mənim ömrümü uzatdı.
***
Doğrudan da, “Faust” üç dəfə infarkt keçirmiş Əhməd Cəmilin ömrünü 7 il uzadır. Əhməd Cəmil 1977-ci il sentyabrın 24-də vəfat edir. 1980-ci ildə oğlu Eldarın toplayıb tərtib etdiyi “Vaxtında gəlmişik bu dünyaya biz” kitabına görə şair (ölümündən sonra) Respublika Dövlət mükafatına layiq görülür.
kulis