“Babamın 3 evi var, amma bir muzeyi yoxdu...” - Məmməd Əmin Rəsulzadənin nəvəsi..

Bu sözləri Azərbaycan Respublikasının əməkdar rəssamı, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin banisi Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin nəvəsi, tanınmış rəssam Rais Rəsulzadə BakuPost.az-a müsahibəsində deyib.

Deyirlər, incəsənət adamlarının fərqli dünyası olur. Bunu emalatxanaya daxil olduğum ilk andan etibarən hiss etmək mümkün olurdu. İncəsənət ruhuna hopmuş bu adamın daxili dünyasının fırçayla can verdiyi əsərlərinə heyranlıqla baxırdım. Bakını təsvir etdiyi əsərlərinə diqqətlə baxdığımı görüb gülümsədi: “Bakının öz koloriti var. Abşeron sərtdir, amma bu sərtlikdə gözəllik var” – deyə, əlavə etdi. Rəsmlərə baxdıqdan sonra daxili aləmi zəngin olan rəssamla söhbətimin də maraqlı olacağına inanırdım. Keşməkeşli həyatının müəyyən hissələrindən söz açandakövrəlsə də, incəsənətdən danışarkən nəyinki gözləri gülürdü...

- Uşaqlıq illəri hamının gözəl, qayğısız dövrüdür. Mənim uşaqlığım isə sürgündə keçib. O illərdə mən ailəmizin və digər sürgünə göndərilənlərin necə əzab çəkdiklərinin şahidi olmuşam. Orada bizə münasibət fərqli idi. Bizim həyat tərzimiz, yaşam şərtlərimiz çox ağır olduğundan nənəmgil dəhşətli əziyyətlər çəkirdi. Lakin çalışırdılar ki, birtəhər bütün çətinlikləri dəf edib, ayaqda qalsınlar.

Sürgün həyatı ailəmiz üçün Gəncə türməsindən başlayıb. Əvvəlcə 1937-ci ilin noyabrında atam və anamın ailəsini oradakı türmədə həbs ediblər. Bir ay bizimkilər orda qalıb. Anamgilin ailəsini Naxçıvandan, atamgilin ailəsini isə Bakıdan həbs edib aparmışdılar. Bir aydan sonra isə hamısını bir vaqona yığıb dəmir yolu vasitəsilə Qazaxıstana sürgünə yollayıblar. Atam danışırdı ki, sürgün yolu 30 gündən çox çəkib. Yol boyu onlar xeyli çətinliklərlə qarşılaşıb.

Babamın analığı Maral xanım bu uzun yolda ən çox çətinlik çəkənlərdən olub. O mömin bir xanım olduğundan hər yerdə çörək yeyə bilmirdi. Yol boyu o, yalnız qəndi suya batırıb yeyər, su içərək ayaqda qalarmış. Həmçinin ağır yol çətinliyə dözməyib ölənlər də olurdu. Onları elə yolda basdırırdılar. Sonra artıq gəlib çıxırlar Aral gölü yaxınlığında Çolaq-Kurkan adlı ucqar bir yerə. Əvvəlcə ailəmizi orada bir məktəbdə yerləşdiriblər. Maral xanım uzun müddət yemək yemədiyinə görə burada artıq xəstəlik tapır. Həmin vaxt nənəm üzüyünü sataraq çörək, yemək alıb bişirib ki, ailə üzvləri yeyib ac qalmasın. Maral xanım da yemək yeyərkən artıq mədəsi qəbul etməyib. Atam danışırdı ki, orada sürgündə olan almaniyalı həkim vardı. O Maral xanımı müayinə etdikdən sonra artıq nə isə etmək üçün gec olduğunu bildirib. Rəsulzadənin analığı elə orda vəfat edib.

Amma Maral xanım çox savadlı qadın idi. Həm də bilirsiniz ki, Stalin gənclik vaxtı M.Ə.Rəsulzadənin Bakıdakı evinə gəlib gedərdi. Ona görə də vəfatından əvvəl onun adına məktub yazıb, sürgündə qaldıqları yeri dəyişmək istədiklərini bildirib. Atamgilə demişdilər ki, Cənubi Qazaxıstanın indiki Almata vilayətində şərait bura nisbətən daha yaxşıdır. Orada insanlar çuğundur becərən savxozlarda, şəkər zavodu, alma bağı, tarla və s. kimi yerlərdə işləyirdilər. Böyüklərlə yanaşı biz də ağır işlərdə iştirak edirdik. Atam sürgünə gedərkən rəssamlıq məktəbini yeni bitirmişdi, yaxşı da idmançı idi. Ona görə məktəbdə həm idman, həm də rəsmxət dərsindən müəllimlik edirdi. Amma rəssamlığını da davam edirdi. Yaşadığımız yerdə ondan qəşəng portret çəkən yox idi. Biz uşaq olsaqda müəyyən məhdudiyyətlər olduğunu hiss edirdik. Qaldığımız ərazi təbiətcə gözəl yer idi. Çin də çox uzaqda deyildi. İri çayları olan, gözəl yerlər idi. Qazaxlar köç edəndə maraqlı görüntü yaranardı. Uzun bir köç saatlarla keçib gedərdi.

- Şəkil çəkməyə uşaqlıqdan başlamışam. Doğrudur, adam uşaq olanda çox şey olmaq istəyir. Amma mən heç vaxt şəkil çəkdiyim albomu yerə qoymamışam. Mənə elə gəlirdi ki, bundan başqa nə ilə məşğul olmaq olar? Mənə asan gəlirdi. Məktəbə təzə gedirdim, yeni il şənliklərində bütün məktəbin rəsmlərini mənə çəkdirərdilər. Ümumilikdə götürəndə isə, ən çox atamın əsərlərindən öyrənmişəm sənəti. Mənzərə çəkməyə bir yerdə gedərdik. Atam Mikayıl Abdullayev, Böyükağa Mirzəzadə ilə bir yerdə oxumuşdu. Çox istedadlı rəssam idi. Əvvəllər mənim şəkil çəkməyimə yuxarıdan aşağı baxırdı, sonra artıq biz həmkar olduq. Elə anlar olurdu ki, rəsmləri barədə məndən fikir alırdı. Qazaxıstanda olanda SSRİ Xalq Universitetində rəssamlıq fakultəsinə qəbul oldum. 9-1-ci sinifləri həm məktəbdə, həm də orda təhsil alırdım. O mənə çox böyük təkan verdi. Eyni zamanda atamda rəssam idi deyə, həvəsim vardı.

- Atam deyərdi ki, "mən 17 yaşımda uçmaq istəyəndə, qanadlarımı kəsdilər". O burdan sürgün olunanada, bütün rəssam dostlarından uzaq düşdü. Amma çox geri qalmasın deyə o vaxtlar SSRİ miqyasinda çıxan jurnalları oxuyurdu, izləyir, həm də sərgilərdə iştirak edərdi. Mənim də arzum idi ki, gəlim Bakıya. Çünki Azərbaycan, nəslimiz və babam haqqında tarixçəni blirdim. Öz-özümə söz vermişdim ki, Bakıya gəlib hər şeyi öz yerinə qoyacam. Ədalati bərpa etmək lazımdır. Necə olur axı mənim atam vətəndə yaşamır? Həm də, axı vətəndə evimiz, hər şəraitimiz vardı. İndi bizi təcrid ediblər və heç nəyimiz yoxdur. Gənclik illərimdə bu fikri qəbul edə bilmirdim. Düzdür, arabir atamla Bakıya gəlib-gedirdik. Amma mən vətənimdə yaşamaq istəyirdim!

O vaxtlar mən Ə.Əzimzadə adına rəssamlıq məktəbinə girmək istəyirdim. Atam mənə dedi ki, mən imtahan vaxtını öyrənib səni yollayacam. Ancaq atam məsələni bir qədər uzatdı. O, mənə Qazaxıstanda və ya Moskvada oxumağı təklif etdi. Mənsə təkidlə Bakıya gedəcəyimi dedim. O çox çalışdı ki, məni fikrimdən daşındırsın. Deyirdi axı hara gedirsən, harada qalacaqsan? Ev yox, qalacaq yer yox... Daha sonra etiraf etdi ki, bu haqda bir az da məni sınayırmış. Atamı razı saldım və gəlməyi planlaşdırdım. Özümü imtahanlara çatdırmaq üçün 3 günüm vardı. Bu müddət ərzində 4 min km yol gəlib Bakıda yerləşməli, işləri təhvil verib imtahana girməli idim. Gəldim Bakıya... Təsəvvür edin, cavan bir oğlan iyun ayı, balaca bir çamadan, qoltuğunda 5-10 dənə iş, böyük bir şəhərdədir. İmtahandan öncə Azərbaycanın əməkdar rəssamı Eyyub Məmmədov mənim işlərimə baxdı. O vaxt qiymətlərim yaxşı olduğu üçün məni rəssam olmaq fikrimdən daşındırmaq istədi. Lakin alınmadı.

- Hamısı mənə doğmadır. Onların yaranma tarixi ayrı-ayrıdır. Elə əsər var ki, uzun müddət daxilində gəzdirirsən sonra büruzə verir və sən onu çəkirsən. Amma ondan ayrılmaq istəmirsən və s. Rəssamlıq da daxili dünyanın təcəssümüdür. Bir söz var, deyir əgər “quş bilsəydi ki, nə üçün oxuyur və onun içində oxuyan nədir? Bəlkə də o heç oxumazdı. ” Hansı rəsmin yaxşı, hansının pis olduğunu müəllif üçün demək çətindir. Elə əsər olur ki, acından ölsən də onu satmaq istəmirsən. Amma gənclik illərimdə bir dəfə pulum qutarmışdı. Düşünürdüm ki, necə vəziyyətdən çıxım. Fikirli-fikirli gedib İçərişəhərdə əyləşib bir rəsm çəkdim ki, düşüncələrdən azad olum. Geri dönəndə mənə zəng gəldi və sərgiyə qoyduğum bir mənzərə rəsmi vardı onu almaq istədiklərini bildirdilər. O an rəsmim sanki məni xilas etmişdi.

- Bakıya gələrkən gedəcəyimiz tək ev Seyid Hüseyn Sadıqzadənin evi di. Babam M.Ə.Rəsulzadə ilə Seyid Hüseyn bacanaq idilər. S.Hüseyni 1931-ci ildə bir dəfə həbs edib, sonra azad etmişdilər. Daha sonra 1937-ci ildə yenidən həbs etdilər və güllələdilər. Onun ölümündən sonra bacısı qızı Səyyarə xanım onun evində yaşayaraq uşaqlarına himayəlik etdi. Mən də Bakıya gələndə ilk olaraq o qapıya sığındım. Daha sonra öz bibim qızı Firuzə ilə onlara getdim. Universitetin ilk aylarında yataqxana ilə təmin olunmamışdım deyə, Lökbatanda Firuzəgildə qalırdım. Yadımdadı saat 9-dan sonra Lökbatana avtobus getmirdi. Hətta bir dəfə gecikmişdim deyə şəhərdə pilləkənlərdə gecələdim.

- Şəkilləri var idi, amma bu şəkil mənə qəribə gəldi. Hansısa bir yad adamda babamın şəklinin olması qeyri-adi hislər yaşatdı mənə. O vaxtı Rəsulzadənin adını çəkmək belə yasaq idi. Çox adam onun haqqında bilmirdi. Mən və ailəmiz bilirdik, bir də ziyalılar. Bir dəfə Elçin Əfəndiyev danışırdı ki, atası İlyas Əfəndiyev gəlib evdə xanımına deyib ki, "Kişi rəhmətə getdi..." O sonradan anlayıb ki, söhbət babamın vəfatından gedir. Ziyalılar onun burda gizlində olsa yasını tutublar. Ona görə, haqqında az adamın bildiyi babamın şəklini bizə yad olan birində görmək çox qəribə idi. O şəkil qaldı məndə. Mövsüm müəllimin verdiyi foto ilə maraqlananda məlum oldu ki, fotonu tarixçi Ziya Bünyadov arxivdən çıxarıb. Özü Rəsulzadə haqqında yaza bilməsə də, materialları Mövsüm müəllimə ötürürdü ki, o yazsın. Çox vətənpərvər şəxslər idi hər ikisi. Hətta Mövsüm müəllim hər il 28 mayda səliqəli geyinib keçinir, çalışırdı ki, Cümhuriyyət günündə dəbdəbəli görünsün.

Bundan başqa fransız jurnalı üçün çəkdikləri şəklini xalq rəssamı Oqtay Sadıqzadə mənə vermişdi. Məhəmməd Əminin bu şəkli jurnalda Avropanın görkəmli siyasətçiləri və tarixi şəxsiyyətləri sırasında yer almışdı. Sonra bu fotolar yayıldı, onun əsasında plakatlar buraxıldı və s.

- Reaksiyalar müxtəlif olurdu. Adətən ilk eşidənlər inana bilmirdi. Bununla bağlı bir olmuş hadisəni danışım sizə. Mənim bir rəssam dostum vardı, həmişə yanıma gəlib gedirdi. Onun da qardaşı o vaxtlar Mərkəzi Komitədə siyasi məsələlərə baxırdı. Bir dəfə ikisi birlikdə mənim emalatxanama gəlmişdi, söhbət edirdik. Dostum qardaşına sual verdi ki, M.Ə.Rəsulzadə kimdir sən bilirsən? O dərhal qaşlarını çatıb sərt reaksiya verdi ki, siz hardan tanıyırsız onu? Rəsulzadə Sovet hökumətinin 1 nömrəli düşmənidir. Dostum dedi ki, Raisin babasıdır Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. Təsəvvür edin, mənim emalatxanamda babama düşmən dedi... (gülür)

Bundan başqa, Əsədov adında professor vardı, mərkəzi komitənin xüsusi məktəbində birinci katiblərə tarix dərsi deyirdi. Eyni zamanda bizə də universitetdə saat hesabı dərs deyirdi. Qrup yoldaşlarım müəllimə Rəsulzadənin nəvəsi olduğumu demişdilər. Bir dəfə tənəffüsdə yaxınlaşıb əlini çiynimə qoydu, məni dəhlizin sonuna apardı və başladı mənə babam haqqında danışmağa. Deyirdi sən fəxr etməlisən babanla. İndi biz bunları açıq deyə bilməsək də, o bizim üçün, millət üçün çox iş görüb. Təbii ki, belə reaksiyalar görmək mənim üçün fəxr idi.

- Doğrudur, baba mülkərim əldə edə bilməmişik. İndi düşünürəm ki, mülklərdən biri Rəsulzadənin ev muzeyi olmalıdır. Bu onun mənəvi haqqıdır. Bu barədə danışıqlar gedir, görək nəticəsi nə olacaq. Bir dəfə Türkiyədən mötəbər dairələrdən nümayəndələr gəlmişdi Bakıya. Onlar Rəsulzadənin ev muzeyini ziyarət etməyi istəmişdi. Lakin bir şey tapmadığı üçün gedib Novxanıda atasının qəbrini ziyarət etmişdilər.

- Loru desək, mən başımı rəssamlığa qatmışam. Əlbəttə ki, babamda olan milli ruhdan atamda da, məndə də olub. Mən hələ uşaq vaxtdan hansı mühitə düşürdümsə həmişə lider olurdum. Amma mövcud şəraiti danmaq olmazdı. Gənc olarkən müəyyən hadisələrə sərt reaksiyalarım olurdu. Hələ orta məktəbdə tarix müəllimi nəyisə düz vurğulamayanda mən həmişə etiraz edib düzəlişlər edirdim. Hətta məktəbi bitirəndə direktor mənə təhsilimi tarix üzrə davam etdirməyi təklif etmişdi. İndi deyirəm bəlkə də reaksiyalarım o zaman yersiz idi. Bir tərəfdən də fikirləşirdim ki, bu hislər məndə genetik bağdan yaranırdı. Mən coşanda baxmıram qabağımdakı kimdir.

Siyasət belədir ki, getdin, gərək axıra qədər gedəsən. Çiyninə kəfən geyinib gedəsən bu yolu. Çünki bu ciddi və böyük məsuliyyətdir. Bu məsuliyyəti çiyninə götürürsənsə, onun gərək arxasında dura biləsən. Elə belə camaatla oynamaq, onları aldatmaq olmaz. O yolu əvvəldən seçəsən gərək. Hətta belə bir söz var, siyasətlə məşğul olmasan, o səninlə məşğul olacaq...