1919-cu il mayın 28-də Azərbaycan Cümhuriyyəti dövlət müstəqilliyinin birinci ildönümünü təntənə ilə qeyd etdi.Həmin gün sevinc və həyəcanla dolub-daşan Bakıdan min kilometrlərlə uzaqda – Parisdə bu təntənələrin apogeyi sayıla biləcək mühüm bir siyasi hadisə baş verdi – sülh konfransındakı Azərbaycan nümayəndə heyətinin rəhbəri Əlimərdan bəy Topçubaşov tarixə konfransın memarı və məşhur “Vilson prinsiplərinin” müəllifi kimi daxil olan ABŞ Prezidenti Vudro Vilson tərəfindən qəbul edildi. Azərbaycan təmsilçilərinin 3 aylıq əzab-əziyyətdən sonra Parisə yalnız 1919-cu il mayın 9-da gəldiyini nəzərə alsaq, təxminən 20 gün sonra heyət başçısının yeni dünya düzəninin tərtibi baxımından əsas söz sahiblərindən biri, daha dəqiq desək, birincisi ilə görüşməsi, şəksiz, Cümhuriyyət dövrünün ən diqqətəlayiq diplomatik uğurlarından idi. Həmin mühüm tarixi günü tam əsasla həm də yüksək səviyyəli Azərbaycan-ABŞ qarşılıqlı əlaqələrinin başlanğıc nöqtəsi saymaq mümkündür.
Demokrat partiyasından olan Tomas Vudro Vilson (1856-1924) Birləşmiş Ştatların 28-ci prezidenti idi. 1913-1921-ci illərdə bu super dövlətə rəhbərlik etmişdi. Hakimiyyəti dövründə ABŞ Birinci Dünya müharibəsinə qoşulmuşdu. Avropanın savaş sonu siyasi xəritəsi onun məşhur 14 prinsipinə əsaslanırdı. Silahlı münaqişələri dinc yolla nizama salmaq istiqamətindəki böyük səylərinə görə 1919-cu ilin martında Nobel sülh mükafatına layiq görülmüşdü. Paris sülh konfransında iştirak edən Vilson Avropaya rəsmi səfərə gəlmiş ilk ABŞ prezidenti idi. Universal beynəlxalq təşkilat – Millətlər Liqası onun təşəbbüsü ilə yaradılmışdı.
Keçmiş Rusiya imperiyasından ayrılaraq müstəqilliyini elan etmiş digər yeni dövlətlər kimi Azərbaycan Cümhuriyyəti də gələcək istiqlalının təmini baxımından Vilsonun 5-ci prinsipinə böyük ümid bəsləyirdi. Həmin prinsip keçmiş müstəmləkələrlə bağlı bütün məsələlərin yerli xalqın və müstəmləkə ağalarının rəyi diqqətə alınmaqla tam azad və tərəfsiz həllini nəzərdə tuturdu.
Vudro Vilsonun adı hələ dünyanın siyasi xəritəsinə düşməyən Azərbaycan Cümhuriyyətinin liderini qəbul etməsi sadəcə xoş təsadüfün, yaxud güclülərin ani mərhəmətinin nəticəsi deyildi. İnadla sülh konfransına can atan, mənsub olduğu millətin müstəqil yaşamaq istəyini beynəlxalq birliyə duyurmağa çalışan Əlimərdan bəy hələ İstanbuldan göndərdiyi məktub və müraciətlərlə ABŞ prezidentinin diqqətini çəkə bilmişdi. ABŞ rəsmiləri, ilk növbədə isə çox güman prezident özü bu sənədlərin arxasında bütöv bir xalqın istəyinin, iradəsinin dayandığını görmüş və müəyyən həssaslıq göstərmişdi.
Təsadüfi deyil ki, Birləşmiş Ştatların dövlət katibi R. Lansing Fransa xarici işlər naziri, Azərbaycan nümayəndə heyətinin Parisə gəlməsinə hər vasitə ilə maneçilik törədən S.Pişona 6 may 1919-cu il tarixli məktubunda öz prezidentinin Ə.Topçubaşovun Antanta liderlərinə ünvanladığı bəyanatla ciddi maraqlandığını xatırladaraq Azərbaycan təmsilçilərinin tezliklə Parisə gəlmələrinə və konfransın işinə qatılmalarına imkan yaratmağı xahiş etmişdi.
Bundan bir neçə gün əvvəl – mayın 2-də isə V.Vilson Fransa prezidenti J.Klemanso və Böyük Britaniyanın baş naziri D.Lloyd Corcla görüş zamanı həmkarlarının diqqətini Ə.Topçubaşovun rəhbərlik etdiyi heyətlə bağlı məsələyə yönəldərək demişdi: “Azərbaycan təmsilçiləri Parisə can atırlar. Onların Konstantinopoldakı nümayəndə heyəti uzun müddət Parisə gəlmək üçün icazə gözləyib. Lakin fransız hökuməti xeyli vaxt istənilən icazəni verməyib. Gürcülər və digər Qafqaz respublikalarının nümayəndələri artıq çoxdan Parisdədirlər və göründüyü kimi, belə bir istisnaya əsas yoxdur”. İclasın protokolundan da göründüyü kimi, ABŞ prezidentinin bu haqlı iradından sonra Klemanso və Lloyd Corc “məsələni mütləq araşdıracaqlarını bildirmişdilər”.
Aşkar ədalətsizliyə son qoyub Azərbaycan nümayəndə heyətinin Fransa paytaxtına gəlişi və sülh konfransının işinə buraxılması ilə bağlı məsələlərdə əsas söz sahibi kimi çıxış edən ABŞ prezidentinin ilk imkan yarananda bu heyətin başçısını şəxsən qəbul etməsi də tamamilə gözlənilən və məntiqi idi.
Amma burada xoşbəxt təsadüf də az rol oynamamışdı. Sülh konfransındakı ABŞ heyəti, bütünlükdə isə xoş niyyətli Amerika rəsmiləri ilə hələ İstanbuldan başlanan işgüzar təmaslar öz müsbət bəhrəsini vermişdi.
Mayın 20-də həmin dövrdə artıq general A.İ.Denikinin Könüllü ordusunun işğalına uğramış Şimali Qafqaz Dağlıları Respublikasının xarici işlər naziri Heydər Bammat həmişə hörmətlə yanaşdığı, böyük dostu və müəllimi saydığı Əlimərdan bəyi sülh konfransındakı ABŞ nümayəndə heyəti ekspertlərinin şərəfinə verilən səhər yeməyinə dəvət etmişdi. Ziyafət mayın 22-də Mirabeau otelində baş tutacaqdı. ABŞ ekspertlər qrupunun tərkibinə siyasi məsələlər bölməsini direktoru, professor V.L.Vasserman, Rusiya və Polşa məsələləri üzrə bölmənin direktoru, professor R.H.Lord, habelə Şərq məsələləri üzrə müşavir K.Maygol daxil idilər. Söhbət əsnasında Azərbaycan və Dağlılar Respublikası nümayəndə heyətləri başçılarının sülh konfransının “xaç atası” kimi tanınan ABŞ prezidenti ilə görüşünün təşkili məsələsi ortaya çıxmışdı. Amerikalı rəsmilər qəti söz verməsələr də, prinsip etibar ilə qısa protokol təmasının mümkünlüyünü istisna etməmişdilər. Topçubaşovun təkidli münasibəti onların tərəddüdlərinə son qoymuşdu. Nəticədə Azərbaycan nümayəndə heyətinin ABŞ prezidenti ilə görüşünün təşkili ilə bağlı qarşı tərəfə rəsmi müraciət təklifi ortaya atılmışdı.
Ə.Topçubaşovun prezident V.Vilsona bu məqsədlə yazdığı məktub eyni gündə, səhər yeməyindən cəmisi bir neçə saat sonra ABŞ təmsilçilərinə təqdim olunmuşdu. Sənəddə deyilirdi: “Qafqaz Azərbaycanı dövləti cənab Əlimərdan bəy Topçubaşovun sədrliyi ilə bir neçə tanınmış şəxsdən ibarət nümayəndə heyətini Parisə göndərməyi qərara almışdır. Heyətin məqsədi ümumi sülh müqaviləsinin imzalanması ilə bağlı cari müzakirələrə qatılmaq, eyni zamanda, liberal prinsiplərin Azərbaycana da şamil edilməsinə nail olmaqdır. Bizim dövlət Qərbdəki diskussiya mərkəzlərindən çox uzaqda yerləşsə də, aparılan müzakirələrdə hər hansı şəkildə iştirakdan böyük məmnunluq duyardı. Bu məqsədlə də nümayəndə heyətinin sədri Sizdən qısa auidensiya istəməyi özünə şərəf bilir və inanır ki, nəcibliyiniz, hadisələrə anlayışlı münasibətiniz bu xahişə diqqətlə yanaşmağınıza və yardımçı olmağınıza təsirsiz qalmayacaq”.
Müraciətə çox tez baxılmışdı. Beş gün sonra, mayın 27-də Rusiya və Polşa məsələləri üzrə ekspert R.H.Lord prezident Vilsonun Azərbaycan və Dağlılar Respublikalarının diplomatik nümayəndə heyətlərinin başçıları ilə “görüşdən məmnunluq duyacağı” ilə bağlı Ə.Topçubaşova cavab məktubu göndərmişdi. Məktubda görüşün mayın 28-də, saat 14.30 dəqiqədə Fransa paytaxtının Birləşmiş Ştatlar meydanı, 11 ünvanda yerləşən və prezident Vilsonun yaşadığı oteldə baş tutacağı bildirilirdi. Təbii ki, görüş vaxtı amerikanlar tərəfindən müəyyən olunmuşdu. Çox ehtimal ki, onlar Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsinin mayın 28-də qəbul edildiyi barədə məlumatlı olduqlarından Ə.Topçubaşov və həmkarlarını xoş sürprizlə təəccübləndirmək istəmişdilər.
Görüşün keçirildiyi məkana gəldikdə isə söhbət Parisin mərkəzində, Zəfər Tağının bir neçə yüz addımlığında yerləşən və fransızca “Place des Estets Unites” adlanan meydandan gedir. Lakin göstərilən ünvanda otel deyil, ABŞ prezidentinin müvəqqəti iqamətgahı yerləşirdi. Sülh konfransında iştirak məqsədi ilə ikinci dəfə Parisə gələn Vudro Vilson 1919-cu il martın 14-dən iyunun 28-nə qədər həmin ünvandakı The Bischoffsheim Building adlı sarayda yaşamışdı. Memar Ernest Sansonun layihəsi əsasında 1895-ci ildə tikilmiş möhtəşəm saray dövrün fransız maliyyəçisi Raphael Louis Bischoffsheimin ailə mülkü idi. Cümhuriyyət nümayəndə heyəti də ABŞ prezidentini məhz burada ziyarət etmişdi.
Tərcüməçi Əli Qafarov Ə.Topçubaşovun diqtəsi ilə hazırlanmış memorandum mətnini prezident Vilsonun diqqətinə çatdırandan sonra Əlimərdan bəy özü ana dilində aşağıdakı bəyanatla çıxış etmişdi: “Azərbaycan nümayəndə heyəti adından Böyük Amerikanın prezidenti qarşısında, onu şəxsən görməyimizdən və xalqların dinc yanaşı mövcudluğu ideyasının təşəbbüskarını salamlamağımızdan duyduğumuz xoşbəxtlik hissini dilə gətirmək istəyirəm. Sizin bəyan etdiyiniz müdrik prinsiplər əsrlər boyu yadellilərin zülmü altında iztirab çəkmiş xalqların yenidən oyanmasına, dirçəlməsinə təkan vermişdir.
Biz uzaq Qafqazdan, buradan bir neçə min lyö (köhnə fransız uzunluq ölçüsü, 1 lyö 4,5 kilometrə bərabərdir -V.Q.) məsafədə yerləşən Azərbaycandan gəlmişik. Cənab prezident, bu addımı azad və müstəqil həyata qovuşmaq yolunda özündə böyük güc, qüvvə tapan xalqımızın müqəddəs arzularını, şəxsinizə bəslədiyi dərin hörmət və minnətdarlıq hisslərini çatdırmaq üçün atmışıq.
Cənab prezident! Qüdrətli Amerikanın ən nüfuzlu şəxsi kimi sizə üz tutaraq xahiş etmək istəyirik ki, ölkəmiz və insanlarımız haqqında bilgini ilk növbədə özümüzdən alasınız. Çünki tez-tez istər Avropa, istərsə də Amerika mətbuatında xalqımızla bağlı çoxlu səhv, yanlış, qərəzli məlumatlar yayıldığının şahidi oluruq. Doğrudur, bizi hələ kifayət qədər tanımırlar. İlk dəfədir ki, Avropadayıq. Lakin sərbəst, müstəqil həyat üçün tələb edilən hər şeyə malik olduğumuzu hüzurunuzda tam əminliklə bəyan etməyə özümdə cəsarət tapıram” (Əlimərdan bəyin çox güman ki, şifahi söylədiyi nitqin əlyazması qorunub saxlanmayıb. Misal gətirilən hissə onun Paris arxivində saxlanan rusca mətndən tərcümə olunub -V.Q.)
Ə.Topçubaşov çıxışında daha sonra doğma xalqının səsinin sülh konfransından eşidilməsi və Millətlər Liqası üzvlüyünə qəbul edilməsi ilə bağlı xahişlərini dilə gətirmişdi. O, siyasi təmayülündən asılı olmayaraq Azərbaycanın heç bir vəchlə Rusiyanın tərkibində qalmaq istəmədiyini, yalnız öz parlamentini və hökumətinin idarəçiliyi altında yaşamaq niyyətini qətiyyətlə vurğulamışdı. Çox güman, natiq prezident Vilsonun “dünyanın kiçik hissələrə parçalanmasının” əleyhdarı olduğunu bildiyindən qəbul zamanı Qafqaz xalqlarının – azərbaycanlı, erməni, gürcü və dağlıların konfederativ dövlətdə birləşməsi ideyasına da rəğbətlə yanaşdıqlarını xüsusi diqqətə çatdırmışdı.
Çıxışının sonunda Əlimərdan bəy əvvəlcədən hazırladığı memorandumu ABŞ prezidentinə təqdim etmiş və onun sənəddə əksini tapmış tələblərin yerinə yetirilməsi ilə bağlı köməyinə ümid bəslədiklərini bildirmişdi.
Memorandumda Rusiyadakı bolşevik çevrilişindən sonra Azərbaycanın üzləşdiyi çətinlik və məhrumiyyətlərdən – xalqın hüquqlarının tapdalanmasından, daşnak-bolşevik alyansının cinayətlərindən, azərbaycanlıların soyqırımına uğramalarından, şəhər və kəndlərin xaraba qoyulmasından, bütün bunlardan cana doyan xalqın nəyin bahasına olursa olsun öz milli dövlətini qurmaq qətiyyətindən söz açılırdı. Daha sonra H.Naxçıvanski, S.Mehmandarov, Ə.Şıxlinski, İ.Usubov kimi məşhur generalların, habelə minlərlə azərbaycanlı əsgər və zabitin Birinci Dünya müharibəsində ABŞ-ın da daxil olduğu koalisiyanın – Antantanın tərəfində ümumi düşmənə qarşı qəhrəmanlıqla vuruşduğu qeyd edilirdi. Artıq tarixi zəfərin qazanıldığı bir şəraitdə Azərbaycan xalqının hərb zamanı göstərdiyi fədakarlığın layiqincə qiymətləndirilməsinin zəruriliyi fikri vurğulanırdı.
Ə.Topçubaşov və H.Bammatı dinlədikdən sonra prezident V.Vison qısa cavab nitqi söyləmişdi. Nümayəndə heyətinin sənədlərində cəmisi bir neçə cümlə ilə əks olunmuş çıxışında o, aşağıdakıları demişdi: “Cənablar, sizinlə görüşməyə və tələbləriniz barədə öz dilinizdən eşitməyə şadam. Lakin ölkənizin müstəqilliyi məsələsi rus məsələsinin tam nizama salınmasından əvvəl həll oluna bilməz. Buyurun, memorandumlarınızı sülh konfransına təmin edin. Mən onları öyrənəcəyəm.
İnanıram ki, tələbləriniz təmin olunacaq.
Mənə çatdırmaq üçün yeni məlumatınız olduğu təqdirdə sizi hər zaman dinləməyə hazıram”.
Böyük ümidlər bəslənən görüş konkret vədlə başa çatmasa da, yüksək himayədən məhrum Azərbaycan Cümhuriyyəti, yaxud artıq müstəqilliyini itirmiş Şimali Qafqaz Dağlılar Respublikası üçün ciddi diplomatik uğur idi.
Azərbaycan Cümhuriyyəti Nazirlər Şurası sədrinə göndərdiyi 8-10 iyun 1919-cu il tarixli 7 saylı hesabatda Ə.Topçubaşov nümayəndə heyətinin sülh konfransındakı fəaliyyətinin yaddaqalan məqamlarından biri kimi amerikalılarla görüşü və orada toxunulan məsələləri diqqətə çatdıraraq yazmışdı: “Ən diqqətəlayiq hadisə prezident Vilsonun nümayəndə heyətimizi qəbul etməsi sayılmalıdır. Çünki adətən həm o, həm də Antantanın digər dövlət başçıları nümayəndə heyətləri ilə şəxsən görüşmürlər. Prezident Vilson müxtəsər danışdı və cavab olaraq bizə aşağıdakıları bildirdi:
- Onlar dünyanın kiçik hissələrə bölünməsini istəmirlər.
- Qafqazda federasiya yaradılması ideyasının dəstəklənməsi bizim üçün daha məqsədəuyğun olardı.
- Yaranmış Konfederasiya Millətlər Liqasının tapşırığı ilə hər hansı bir dövlətin himayəsi altında ola bilərdi.
Sonda prezident Vilson konfransın adına memorandum (“Qafqaz Azərbaycanı nümayəndə heyətinin sülh konfransından tələbləri” adlananki ingilis və fransız dillərində əhatəli memorandum Ali Şuraya 1919-cu ilin avqust ayında təqdim edilmişdi – V.Q.) verməyimizi təklif etdi. Bizimlə görüşməyindən, ölkəmiz haqda məlumatlar almağından məmnun qaldığını bildirdi və hər zaman ünsiyyətə hazır olduğunu dedi.
Qəbul mənim kiçik yazılı məruzə (memorandum – xatırlatma) təqdim etməyimlə başa çatdı. Həmin məruzədə Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınması, nümayəndə heyətimizin sülh konfransının işində iştirakına icazə verilməsi və Azərbaycanın Millətlər Cəmiyyəti üzvlüyünə qəbul olunması ilə bağlı tələblərimiz əksini tapmışdı. Biz, həmçinin, Azərbaycan Respublikasının keçmiş çar Rusiyasının borclarından öz payına düşən hissəni ödəməyə hazır olduğunu bəyan etdik. Eyni zamanda bildirdik ki, Azərbaycan ərazisində Kolçak hakimiyyətinin tanınması qeyri-mümkündür, burada yalnız Azərbaycan Parlamenti və hökumətinin hakimiyyəti legitimdir. Görüş hamıda xoş təəssürat yaratdı. Qəbul günü təsadüfən Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinin elan olunmasının ildönümünə təsadüf etmişdi (28 may). Biz həmin günü Dağlı Respublikası nümayəndə heyətinin üzvləri ilə birlikdə ümumi naharla başa çatdırdıq”.
Tarixi görüşdən dörd ay sonra – 1919-cu il sentyabrın 25-da Əlimərdan bəy 1916-1918-ci illərdə Tərəqqipərvərlər partiyasından ABŞ konqresinin üzvü olmuş Valter Marion Çandler (1867-1935) vasitəsi ilə prezident Vilsona yeni məktub ünvanlanmışdı. Məktubun yola salınmasından bir gün əvvəl – sentyabrın 25-də isı Parisdəki Azərbaycan nümayəndə heyəti ilə Çandler arasında müqavilə imzalanmışdı. Müqaviləyə əsasən, sonuncu heyətin Vaşinqtonda rəsmi təmsilçisi, habelə Cümhuriyyətinin dövlət müstəqilliyinin tanıdılması istiqamətində siyasi-təbliğati işlər aparmaq üçün müşavir təyin edilmişdi. Odur ki, prezident Vilsonun əvvəl də tanıdığı keçmiş konqresmeni artıq rəsmən Azərbaycanın maraqlarını qoruyan siyasətçi kimi dövlət başçısına yenidən təqdim etmək zərurəti yaranmışdı.
Əlimərdan bəy ABŞ Dövlət başçısı ilə bir neçə ay əvvəlki qısa görüşü xatırladaraq məktubunun əvvəlində yazırdı: “Bu il mayın 28-də Azərbaycan Respublikasının sülh nümayəndə heyəti Parisdə Sizinlə görüşmək şərəfinə nail oldu. Həmin gün təsadüfən Qafqaz Azərbaycanının paytaxtı Bakı olmaqla müstəqil demokratik respublika elan edilməsinin ildönümü ilə üst-üstə düşmüşdü. Bu xoş təsadüf və Azərbaycan nümayəndələrinə göstərdiyiniz isti münasibət bizim böyük gözləntilərlə yanaşdığımız 28 may bayramının əhəmiyyətini daha da artırdı”.
Müstəqilliyə qovuşmaq istəyən digər xalqlar kimi azərbaycanlıların da qüdrətli Amerika dövlətinin ədalətli mövqeyinə ümid bəslədiklərini vurğulayan müəllif prezident Vilsonun simasında ölkəsinin gələcək müstəqilliyinin və azad həyatının təminatçılarından birini gördüyünü yazırdı.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, nümayəndə heyəti may ayındakı görüş zamanı lazımi materiallar olmadığından prezidentə yalnız qısa memorandum təqdim etməklə kifayətlənmişdi. Sentyabra doğru isə vəziyyət dəyişmişdi. Nümayəndə heyətinin səyi nəticəsində ingilis və fransız dillərində özünə ölkə haqqında geniş məlumat ehtiva edən “Claims of the delegation of of the Caucasian Azerbaijan”, “La Republique de l`Azerbaidjan du Caucase”, “Situation economique et financiere de l`Azerbaidjan du Caucase”, “Composition antropologique et ethinique de l`Azerbaidjan du Caucase” kimi broşürlərlər çap olunmuş və yayılmışdı. Müvafiq xəritə və diaqramlarla birlikdə bu nəşrləri ABŞ prezidentinin diqqətinə təqdim edən Ə.Topçubaşov məktubunun sonunda yenə də tarixi 28 may 1919-cu il görüşünə qayıdaraq yazırdı: “Azərbaycan nümayəndə heyəti ilə vidalaşarkən sülh konfransında təmsil etdiyimiz azərbaycanlıların tələbləri ilə tanış olmadığınızı bildirdiniz. Ona görə də cənab prezident, icazə verin əlavədə sizə bəzi aşağıdakıları təqdim edim” – deyə adlarını çəkdiyimiz kitabları sadalayırdı.
Prezident Vilson Parisdə olduğu dövrdə onlarla nümayəndə heyəti qəbul etmiş, yüzlərlə insanla görüşmüşdü. Təbii ki, hamını yadda saxlamaq mümkün deyildi. Amma maraqlıdır ki, Azərbaycan nümayəndə heyəti ilə görüş onun yaddaşında xüsusi iz buraxmış və prezident ABŞ-a qayıtdıqdan sonra ölkəsinin vətəndaşları üçün hələlik ekzotik bir yer kimi görünən “Adjurbadjanı” (70 il tərkibində olduğumuz Sovet İttifaqı liderlərinin ölkəmizin adını necə əcaib şəkildə tələffüz etdiklərini yada salsaq, bu deyiliş tərzi yanlışlığına baxmayaraq, o qədər də qəribə görünməməlidir – V.Q.) müxtəlif münasibətlərlə bir neçə dəfə xatırlamışdı.
Məsələn, 1919-cu il sentyabrın 10-da Şimali Dakota ştatının mərkəzi Bismark şəhərində yerli ictimaiyyətin nümayəndələri ilə görüşü zamanı prezident Vilson Paris səfərindən və sülh konfransındakı fəaliyyətindən bəhs edərkən Azərbaycan heyəti ilə görüşünü ayrıca vurğulayaraq demişdi: “Parisdə olduğum dövrdə topladığım təcrübə haqda dəfələrlə danışmışam, amma bir daha təkrar etməliyəm. Demək olar ki, həftənin bütün günləri nümayəndə heyətlərinin qəbul etməkdən özgə işim olmurdu. Onlar haradan idilər? Aralarında sadəcə Fransa, yaxud digər yaxın ölkələrdən olan heyətlərə deyil, az qala dünyanın hər yerindən gəlmiş insanlara təsadüf edilirdi. Əvvəllər də bir neçə dəfə qeyd etdiyim ki, təmsilçilər dünyanın elə yerlərindən gəlirdilər ki, həmin vaxta qədər oraların adını əsla eşitməmişdim. Hətta bəzən düşünürəm ki, məktəbdə oxuduğum illərdə bəlkə bu insanlar dedikləri coğrafiyada yaşamırdılar. Məsələn, bu vaxta qədər siz heç Azərbaycanın adını eşitmişdiniz? Yüksək şəxsi ləyaqət hissinə malik bir neçə xoş simalı insan mənimlə görüşmək üçün Azərbaycandan gəlmişdi. Ölkələrinin harada olduğunu onlardan soruşmağa risk etmədim, amma sonra gizlicə xəritədə axtarıb tapdım və gördüm ki, bura Qafqazın cənubunda yerləşən çox firavan vadidir, böyük və qədim sivilizasiyaya malikdir. Həmin adamların danışdıqlarından haqqında bəhs etdikləri məsələlərlə bağlı geniş biliyə malik olduqlarını anladım, lakin mənim onların işləri ilə bağlı heç bir məlumatım yox idi. Digər tərəfdən, onlar Amerikanın mövqeyinə də bələd idilər. Ona görə də yanıma gəlib kömək üçün əli uzadaraq deyirdilər: “Biz Amerikanın nəzərlərinin üstümüzdə olmasını istəyirik, Amerikanın yardım və məsləhətinə ehtiyacımız vardır” (bax. hhtp.www.presidensy.ucsb.edy)
Bir neçə gün sonra, sentyabrın 18-də San Fransiskoda seçiciləri ilə görüşən ABŞ prezidenti yenidən Ə.Topçubaşovun rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyətinin timsalında tanıdığı Azərbaycanı və bu uzaq ölkədən gəlmiş insanlarla təmasın öz üzərində buraxdığı pozitiv təəssüratı xatırlayaraq demişdi: “Siz Azərbaycanın harada yerləşdiyini bilirsiniz? Deməli, günlərin birində yanıma əsən Azərbaycandan olan bir neçə nəfər çox ləyaqətli və maraqlı centlmen gəlmişdi. Mən bu adamlarla eyni dildə – fikir və ideyalara hörmət, azadlıq düşüncəsinə, hüquq və ədalətin aliliyinə ehtiram dilində söhbət etdim”.
ABŞ prezidentinin 100 il əvvəl dediyi bu sözlər çətin dönəmdə ölkəmizi və xalqımızı hələ heç kəsin tanımadığı, yaxın buraxmaq istəmədiyi dövrdə beynəlxalq münasibətlər sistemində təmsil edən insanlarla qürur duymağa əsas verir.
Haqlı olaraq ortaya belə bir sual çıxır: Cümhuriyyət diplomatlarına, onların təmsil etdikləri ölkəyə bu qədər maraq və ehtiramla yanaşan prezident Vilson Azərbaycanın müstəqilliyinə etibarlı qarant ola bilərdimi? Cümhuriyyətin de-yure tanınmasına və Amerikanın himayəsi altında gələcək siyasi mövcudluğuna təminat verə bilərdimi? Tarixin təcrübəsi göstərir ki, bu tipli suallara müsbət cavab vermək çətindir. Çünki böyük siyasətdə şəxsi simpatiya çox vaxt heç nəyi həll etmir. Dövlət mənafeləri, siyasi və qlobal maraqlar əksər hallarda nüfuzlu liderlərin şəxsi simpatiya, yaxud antipatiyalarını arxa plana sıxışdırır.
Obyektiv səbəb də var – 1919-cu ilin sentyabrında prezident Vilson ciddi xəstələnmiş, oktyabrın 2-də isə ağır insult keçirmişdi. Nəticədə bədəninin bir tərəfini iflic vurmuş, sağ gözü görmə qabiliyyətini itirmişdi. Prezidentliyinin son aylarını əlil arabasında keçirməli olmuşdu. Xəstəliyi onun qismən də olsa, böyük siyasətdən çəkilməsinə və dünyanın siyasi mənzərəsini dəyişə biləcək qərarlar verməkdən uzaqlaşmasına gətirib çıxarmışdı. Vudro Vilsonun Rusiyanın gələcək aparıcı siyasi-idarəedici qüvvəsi kimi Müvəqqəti hökumətə dəstək aksiyası da uğursuzluqla nəticələnmişdi. 1920-ci ilin əvvəllərində ABŞ keçmiş Rusiya ərazisindəki bütün hərbi qüvvələrini geri çağırmaq məcburiyyətində qalmışdı. Bu isə imperiya əsarətindən xilas olmağa can atan xalqların milli müstəqillik istəyinə düşmən kəsilmiş bolşeviklərin əl-qolunu açmışdı. Millətlər Liqası ideyası konqres tərəfindən qəbul edilməmişdi. Məşhur 14 prinsipindən isə yalnız 4-ü siyasi təcrübədə həyata keçirilmişdi.
Polşanın və Çexiyanın müstəqilliyinə verdiyi töhfəyə görə Vilsonun adı bu ölkələrdə böyük minnətdarlıqla yad edilir. Hələ 1921-ci ildə Varşava universiteti onu – 5 cildlik “Amerika xalqının tarixi” əsərinin müəllifini və məşhur Prinston universitetinin keçmiş rektorunu öz fəxri professoru seçmişdi. Minnətdar çex xalqı isə 1928-ci ildə Praqada ABŞ prezidentinin abidəsini ucaltmışdı.
Təəssüf ki, Vudro Vilson Azərbaycan Cümhuriyyətinin taleyində belə nəcib tarixi rol oynaya bilməmişdi. Lakin o, Paris sülh konfransı Ali Şurasının 5 üzvü içərisindən Azərbaycan heyəti ilə təmasa girən yeganə dövlət başçısı idi. Ölkəmizlə səmimi şəkildə maraqlanmışdı. Fikrimcə, sadəcə bu faktların özü ilk müstəqillik dövrü diplomatiyamızın uğurlu xarici siyasətindən və ABŞ-ın Azərbaycan Cümhuriyyəti ilə münasibətlərindən bəhs edərkən prezident Vudro Vilsonun adını müəyyən hörmət və ehtiramla çəkməyə əsas verir.
Vilayət QULİYEV
Azərbaycanın Macarıstandakı səfiri