Əfqanıstanda gizli təhsil ocaqları: məktəblər necə müqavimət ocaqlarına çevrildi?
Əfqanıstanda əksər yeniyetmə qızlar üçün son bir il məktəbdən kənarda keçib. “Taliban” hökuməti qızların təhsil almasına icazə vermir. Buna baxmayaraq, bəzi müəllimlərin yeni hökumətə müqavimət göstərməyə və yeraltı siniflər açmağa cəsarəti çatır. Bu cür dərslər, əslində hər an məktəb rəhbərliyi üçün böyük problemlərə çevrilə bilən “Taliban”a qarşı müqavimət aktıdır. Əfqan qızları gizli şəkildə dərslərə necə gedirlər, onlar və müəllimləri nələri riskə atırlar və bu ölkədə qadınların təhsili ilə bağlı nə baş verir? “Lenta.ru” suallara cavab tapmağa çalışıb. AYNA araşdırmanı istinadla təqdim edir.
Təhsil almaq hüququ yoxdur
Kabil, Əfqanıstan: 31 iyul 2022-ci il - Həzara şiə məktəbinin boş sinif otağı
Əfqanıstan ənənəvi olaraq təhsillə bağlı çox gərgin vəziyyətə malikdir. Problemlər 1990-cı illərdə “Taliban”ın “birinci hökuməti” dövründə başlayıb. Ölkədə qadınların hüquqları ilə bağlı vəziyyət fəlakətli idi: qızlar üzlərini örtməyə, çadra geyinməyə məcbur edildilər, kişisiz evdən çıxmaq, məktəbdə və universitetdə oxumaq qadağan edildi. Başı bağlı olmayan qadın “soyunmuş” sayılırdı. “Taliban” israr edirdi ki, əfqanların üzlərini yalnız onların ailə üzvləri görə bilər.
Qanun pozanlar daşqalaq edilə bilər və ya ictimaiyyət qarşısında qamçılana bilər: təkcə 1996-cı ilin dekabrında 225 qadın bu şəkildə cəzalandırıldı.
Bundan əlavə, hakimiyyətləri dövründə “Taliban” əfqan qızlarını praktiki olaraq təhsildən məhrum edib. Qızlar adətən yetkinlik çağının başlanğıcında ərə verildiyi üçün yalnız aşağı siniflərdə oxuyan qızların məktəbə getməsinə icazə verilirdi. Bununla belə, ölkənin bəzi yerlərində səkkiz yaşlı uşağı da məktəbə qoymaya bilirdilər. Buna görə çoxları təhsil almağa başlamadı, ta ki, 2001-ci ilə qədər... ABŞ qoşunlarla ölkəyə daxil olanda və faktiki olaraq “Taliban”dan hakimiyyəti alandan sonra məktəblər fəaliyyətə başladı, qızlar dərsə getməyə başladılar və demək olar ki, heç bir şagird dərsdən qalmadı.
Eşşək və ya atla getsən, səhər çıxıb günortaya çatarsan”
Əfqan qızlar Kabildə Taliban ələ keçirdikdən sonra açıq qalan dini məktəbdə dərsdə - Əfqanıstan, 11 avqust 2022-ci il.
“Taliban”ın hakimiyyətdə olmadığı dövrdə ölkədə məktəb və ali təhsillə bağlı vəziyyətin kəskin şəkildə yaxşılaşdığını söyləmək olmaz. Bəli, həqiqətən də müəyyən irəliləyişlər olub: məsələn, Əfqanıstanda orta məktəblərdə oxuyan qızların sayı 2001-2021-ci illər arasında 0-dan 2,5 milyona, qadınların savadlılığı isə iki dəfə artaraq 37 faizə çatıb. Buna baxmayaraq, hələ 2017-ci ildə “Human Rights Watch” həyəcan təbili çalmışdı: əfqan qızların təxminən üçdə ikisi hələ də məktəbə getmir və Əfqanıstanın bəzi bölgələrində qız tələbələrin nisbəti hətta aşağı düşüb. 2017-ci ilin rəsmi rəqəmlərinə görə, 3,5 milyon uşaq məktəbdən kənarda qalıb və onların 85 faizini qızlar təşkil edib.
Hüquq müdafiəçiləri bir anda bir neçə problemi müəyyən ediblər ki, bu da qızların məktəb təhsilinə çıxışının aşağı səviyyəsi ilə əlaqələndirilə bilər. Birincisi, infrastruktur problemləridir. Məsələn, Samanqan vilayətinin kənd yerində böyüyən 15 yaşlı qız “Hatera HRW”yə deyib: “Ora ən yaxın qızlar məktəbindən çox uzaqda idi, başqa kənddədir... Eşşək və ya atla getsən, səhər çıxıb günortaya çatarsan”. Digər problem ailələrdə ayrı-seçkilik ənənələridir. 2017-ci ilin eyni məlumatlarına görə, Əfqanıstanda qızların üçdə biri valideynlərinin istəyi ilə 18 yaşına çatmadan ərə gedib. Nişan və ya evlilikdən sonra onların əksəriyyəti təhsilini dayandırmaq məcburiyyətində qalıb.
"Bir qadın üçün həyatın yeganə məqsədi budurmu?"
Əfqan qız - 28 iyul 2022-ci ildə Əfqanıstanın Kabil şəhərində yeraltı məktəbin dəhlizində gəzir
Buna baxmayaraq, qanunvericilik səviyyəsində köhnə hökumət dövründə hər bir qadın müdafiə, müalicə və təhsil hüququna malik idi və kişi ilə bərabər idi. Bu, Əfqanıstanın 2004-cü ildə qəbul edilmiş Konstitusiyasında qeyd edilmişdir. Ancaq “Taliban” hakimiyyətə gəldikdən sonra ölkə sakinləri düşündülər: “Taliban”ın təhsil sahəsində işləməyə başlayacağına və hər şeyi olduğu kimi qoymayacağına və ya daha da pisi, rejimi sərtləşdirməyə başlamayacağına hansı təminatlar var?!
"Hər səhər oyanıram və özümə sual verirəm: niyə yaşamalıyam? İndi evdə oturub kimsə mənimlə evlənmək üçün qapını döyənə qədər gözləməliyəmmi?" Qadın üçün həyatın yeganə məqsədi budurmu?”, - deyə Əfqanıstanın gənc sakinlərindən biri “BBC News” ilə söhbətində deyib.
Bununla belə, 2021-ci ilin avqustunda hakimiyyətə gələn yeni Əfqanıstan hökuməti söz verdi: qadınlara qarşı heç bir təqib olmayacaq. “Taliban” sözçüsü Zabihullah Mücahid bildirmişdi ki, qızların dərslərə qaytarılması planlaşdırılır, lakin bunun üçün müxtəlif cinslərdən olan müəllimlərin ayrılması üçün “prosedurun işlənməsi” üzərində işləmək lazımdır. Və bildirib ki, “Taliban” qızlar üçün ibtidai məktəblərin açılmasına icazə verib. Bununla belə, yaşlı qızların da eyni şeyi etməyə icazə verilib-verilməyəcəyi hələ də aydın deyil.
"Qızlar geri qayıtmaqdan çox qorxdular"
40 yaşlı Arefe Əfqanıstanın Kabil şəhərində yeraltı məktəbdən çıxır- 30 iyul 2022-ci il.
Ümumiyyətlə, son bir ildə Əfqanıstanda məktəb təhsili ilə bağlı vəziyyət kifayət qədər pisləşib. “Save the Children” təşkilatına görə, 2022-ci ildə qızların 45 faizindən çoxu oğlanların 20 faizi ilə müqayisədə məktəbə getmir. Təşkilat həmçinin oğlanların yüzdə 16-sı ilə müqayisədə qızların 26 faizində depressiya əlamətlərinin olduğunu müəyyən edib.
Mütəxəssislərin hesablamalarına görə, Əfqanıstanda 8 milyona yaxın məktəb yaşlı uşağın təhsil almaq üçün maddi dəstəyə ehtiyacı var. Bu, ötən illə müqayisədə 2,6 milyon uşaq çoxdur.
Təhlükəsizlik məsələləri, yoxsulluq, infrastruktur problemləri, qeyri-adekvat tədris materialları və ixtisaslı müəllimlərin çatışmazlığı əfqan uşaqlarının təhsilə bərabər çıxışına mane olur.
“Hakimiyyət dəyişikliyi olanda insanlar qorxurdular, çünki 1990-cı illərdə bir çox qızlar təhsil müəssisələrinə buraxılmırdı. Məktəbə getməyə icazə verilsə belə, qızlar dərsə qayıtmaqdan çox qorxurdular”, - 28 yaşlı Şüküriyyə bildirib.
“Məni silah gücü ilə qovdular”
30 iyul 2022-ci il - Kabildəki yeraltı məktəbin görünüşü
Bir çox qızlar pərişan halda “Taliban”ın məktəbə qayıtmalarına icazə verəcəyini gözləyirdilər. Bu ilin mart ayında bütün ölkə üzrə şagirdlər qapıların onlara açılacağına ümid edərək məktəb ərazilərinə gəldilər: bir həftə əvvəl hakimiyyət hamı üçün məktəblərin açacağını vəd etmişdi. Buna baxmayaraq, məktəb rəhbərliyi şagirdlərə evə getməyi əmr edib.
“Yeddi aydan sonra sonra tez bir zamanda təhsilimi davam etdirə biləcəyim və sinif yoldaşlarımı və müəllimlərimi görə biləcəyim üçün çox sevindim. Səhər namazımda dualarımı qəbul etdiyinə və təhsilimi davam etdirməyə imkan verdiyinə görə Allaha şükür etdim... Məktəbə bacardığım qədər tez getdim. Amma silah gücü ilə qovuldum” deyə orta məktəbin şagirdi şikayət edib.
“Taliban”dan bildirilib ki, qızların məktəblərə buraxılmamasına səbəb Əfqanıstan qanunlarına, adət-ənənələrinə və mədəniyyətinə uyğun olaraq məktəbli formalarının hazırlanmasında gecikmələr səbəb olub. Bununla belə, əfqanların və bir sıra xarici siyasətçilərin və hüquq müdafiəçilərinin baş verənlərlə bağlı öz versiyaları var. Məsələn, Pakistanın keçmiş Baş naziri İmran Xan Əfqanıstanda qızların təhsili məsələsini mədəni məhdudiyyətlərlə əlaqələndirib.
Digərləri səbəblər “Taliban”ın rəhbər tutduğu İslam qanunlarında görülür. Lakin hətta ölkənin din alimləri də bunun uydurma olduğunu, müqəddəs İslam mətnlərində qızların təhsilinin məhdudlaşdırılması ilə bağlı bir kəlmə belə olmadığını bildirirlər.
“Şəriət qaydalarına görə, qadının kişi ilə birlikdə şəriət və müasir elmləri öyrənməyə tam haqqı var. Ona görə də biz hakimiyyəti qızlar üçün təhsil qapılarını açmağa və bu yolda bütün maneələri aradan qaldırmağa çağırırıq”, - alimlər vurğulayıblar.
Gizli bilik
30 iyul 2022-ci il - Əfqan qızlar Kabil şəhərində yeraltı məktəbdə dərs oxuyur
Hakimiyyətin siyasətində aydın işıq görünməsə də, əfqanlar məsələni təkbaşına həll edirlər. Belə ki, ölkənin bir sıra sakinləri qızlar üçün yeraltı məktəblər açmaq qərarına gəliblər. “VICE World News” mənbələrinin məlumatına görə, ümumilikdə ölkədə 100-dən 300-ə qədər belə qurum fəaliyyət göstərir. Bu müəssisələrin əksəriyyəti ianə əsasında fəaliyyət göstərir. Məsələn, müəllimlər 2016-cı ildən fəaliyyət göstərən “PenPath” qeyri-kommersiya təşkilatı tərəfindən dəstəklənir. Onun fəalları əfqan ailələrinin və qəbilə liderlərinin dəstəyini almaq üçün ictimai kampaniyalar aparır və onların köməyi ilə ən ucqar bölgələrdə məktəblər açır.
Belə məktəblərdə çalışan müəllimlər etiraf edirlər ki, bu, çox təhlükəli işdir. Bununla belə, müsahibədə iştirak edənlərin çoxu hesab edir ki, bu, indi əfqan qızlarına təhsil verməyin yeganə yoludur.
“Biz bunu gizli saxlamaq üçün əlimizdən gələni edirik. Amma həbs olunsam və ya döyülsəm də, buna dəyər”, - müəllimlərdən biri “BBC News” ilə söhbətində deyib.
Başqa bir müəllim “VICE World News”a bildirib ki, o, kəndlərində əsasən savadsız olan qızların və qadınların təhsilinə təsir etmək üçün doğma kəndində məktəb açmaq qərarına gəlib. O, onlara kömək etmək istəyirdi. Beləliklə, onun evində məktəb açılıb.
14 yaşlı əfqan qızı Sara qəbiristanlıqda su alıcılarını gözləyərkən kitab oxuyur - Kabil, 30 iyul 2022-ci il
Bu yeraltı məktəblərdən birinə “BBC News”un jurnalistləri baş çəkib. Məktəb Kabilin rayonlarından birində, sözün əsl mənasında indiki hakimiyyətin burnunun altında açılıb. Yeraltı məktəb qarşısında ağ lövhə asılmış mavi və ağ masaların cərgələrindən ibarət əsl sinif otağı yaratmağa çalışılıb. Burada gündə bir neçə saat riyaziyyat, biologiya, kimya və fizika dərsləri keçirilir. Dərslərdə ona yaxın qız iştirak edir.
Məktəb direktoru deyir ki, onun şagirdlərindən başqa oxumaq istəyən qızlar da var, amma o, hamını qəbul edə bilmir – çünki sinifdə yer yoxdur. Bundan əlavə, direktor təhlükəsizliyi unutmamağa çağırır. Buna baxmayaraq, müəllimlər sponsorların pulu ilə dərsləri üçün lazım olan hər şeyi toplayıb evlərində və ya zirzəmilərində qızlarla gizli görüşməyə nail olurlar.
Bəzən tələbələr köhnə kerpiç evlərdə kiçik, çirkli otaqlarda toplaşmalı olurlar. Bəzən ora 5-15 yaşlı 60-a qədər məktəbli qız gəlir. Artıq səhər saat 8-də qızlar kətan döşəklərinə otururlar və yorucu istiyə baxmayaraq, diqqətlərini müəllimə yönəldirlər.
Pul yoxdur, amma öyrənirsən
3 avqust 2022-ci ildə Kabil yaxınlığındakı Nur məscidi
““Taliban” qadınları təhsil və işləmək hüququndan məhrum etmək istəyəndə mən öz fikrimi söyləmək və bu qızlara təhsil verməyə başlamaq qərarına gəldim... Ancaq mənim bu boşluğu doldurmaq imkanım yoxdur. Təhsillə bağlı vəziyyət belədir. Hələ də çox narahatam”, - “Associated Press” agentliyinə müsahibəsində yeraltı məktəblərdən birinin təsisçisi Sodaba Nazənd belə deyib. O, bacısı ilə birlikdə ingilis dili, təbiət elmləri və riyaziyyatdan dərs deyir. Nazəndin özünün məktəb açmaq üçün bir qəpiyi yox idi: o, parkda qeyri-rəsmi dərslərdə küçə uşaqlarına oxumağı öyrətməyə başladı. Sonra onlara nə oxumağı, nə də yazmağı bacaran qadınlar qoşuldu və tezliklə sponsor bir qrup tələbənin diqqətini çəkdi və Nəzəndi içəridə dərs deməyə dəvət etdi. Dərslər üçün ev kirayələyib, stol-stul alıb.
Ancaq bu, hər kəs üçün mümkün olmayan bir lüksdür. Hətta fəaliyyətinə rəsmi icazə verilən özəl məktəblər də maliyyə problemlərinə görə bağlanır. Belə bir məktəb açmaq isə heç bir iqtisadi kömək olmadan çətindir. “HRW”nin Qadın Hüquqları Ofisinin direktoru Hather Barr Əfqanıstanın 34 əyalətindən səkkizində yenidən açılan bəzi məktəblərin fəaliyyət icazəsi almaq üçün yerli “Taliban” nümayəndələri ilə danışıqlar aparmağa məcbur olduğunu deyib.
“Taliban” məktəblərin açılmasına mane olmasa da, iqtisadiyyatım pis vəziyyəti öz sözünü deyir. Əfqanıstanın 2022-ci il büdcəsi 2020-ci illə müqayisədə 60 faiz azalıb. Bu, qismən xarici yardımın kəskin azalması ilə bağlıdır: bu, büdcənin təxminən 75-80 faizini təşkil edirdi. “Axios”un araşdırmasına görə, bu il əsas malların qiymətləri 52 faiz artıb, orta ev təsərrüfatlarının gəlirləri isə adambaşına ildə 375 dollar olmaqla 10 illik minimuma düşüb.
“Taliban ona iş tapmağa imkan verməyəcək”
11 yaşlı şiə tələbə Fərəştə Kabildəki yeraltı məktəbdə sinif otağında - 23 aprel 2022-ci il
Bir çox əfqanlar qadın və qızların hüquqlarının məhdudlaşdırılmasından hiddətlənsələr də, bəziləri orta və ali təhsili başa vurduqdan sonra da gələcəklərindən əmin olmadıqlarını etiraf edirlər. Əfqan Məhəmməd Şah Qaderi deyib ki, onun iki oğlu “Taliban” dövründə məktəbə getməyə davam edib, lakin qızları belə imkandan məhrumdurlar. Ancaq kişi qızlarının təhsilini davam etdirməyin mənasını görmür. “Universitet diplomu alsa belə, nə mənası var? Onun işi olmayacaq. “Taliban” onun işə düzəlməsinə imkan verməyəcək”, – Qaderi gileylənir.
BMT-nin 2022-ci il hesabatına görə, dünyanın heç bir yerində qadın və qızların hüquqlarına bu qədər kütləvi və sistemli hücum yoxdur.
“İnsan hüquqlarını qoruyan müstəqil nəzarət mexanizmləri və institutlarının, xüsusən də Əfqanıstanın Müstəqil İnsan Haqları Komissiyasının ləğvi əfqanlara “Taliban”ın hərəkətləri səbəbindən təzminat almaq üçün heç bir imkan yaratmır”, - sənədin müəllifləri bildiriblər.
İctimai yerlərdə qadınlardan üz və bədən örtükləri taxmaq tələb olunur, çoxları işini itirib, erkən və məcburi nikahlar artıb. Bir çox qadınlar könüllü olaraq universitetləri tərk etdilər, baxmayaraq ki, “Taliban” onların davamiyyətinə qadağa qoymasa da: fakt budur ki, hakimiyyət qız tələbələri qapalı paltar geyinməyə, ayrı-ayrı çıxışlardan istifadə etməyə və kişi tələbələrdən pərdə və ya arakəsmələr arxasında oturmağa məcbur edir. Qızlar təhsillərinin istiqamətini dəyişməyə məcbur olurlar. Nangarharda 21 yaşlı bir universitet tələbəsi deyir: “Beş qız kənd təsərrüfatı təhsili aldı... Universitet hamısının məktub göndərməli olduğunu söylədi. İnşaat mühəndisliyi şöbəsində isə kifayət qədər qız olmadığı üçün kursu dəyişməyə məcbur oldular”.
“Əfqanıstanda təhsil sistemi ipdən asılıb”
Əfqan qızlar Əfqanıstanın Kabil şəhərində yeraltı məktəbdə dərslərdə iştirak edirlər - 30 iyul 2022-ci il
Vəziyyət ümidsiz görünsə də, fəallar yeraltı məktəblərdə fəaliyyətlərini davam etdirirlər. “Associated Press”ə danışan Sudaba Nəzənd izah edir ki, “Taliban”ın mahiyyəti dəyişmir, lakin əfqanların özləri tamamilə fərqli qız nəsli yetişdirə bilərlər. Buna görə də Nazənd məktəbli qızlara təkcə toplama və çıxma deyil, özlərini müdafiə etməyi öyrədir. İndi onun məktəbində 250-yə yaxın şagird var ki, onlardan 50-60-ı altıncı sinifdən yuxarıdır.
Qızların təhsilinə sarsılmaz sadiqliyinə baxmayaraq, Nəzənd məktəbinin gələcəyindən çox narahatdır. Xeyriyyəçi evin kirayəsini cəmi altı ay öncədən ödəyib və çox keçməmiş dünyasını dəyişib. İndi o, kirayə haqqını ödəyə bilmir.
Hüquq müdafiəçiləri hesab edirlər ki, belə problemlər Nəzənd kimi müəllimləri yox, beynəlxalq ictimaiyyəti narahat etməlidir. Məsələn, “Save the Children” təşkilatının Asiya regional direktoru vəzifəsini icra edən Olivier Françi beynəlxalq ictimaiyyəti hələ də məktəbdə oxuyan qızları dəstəkləmək və qorumaq üçün maliyyə ayırmağa çağırıb. "Əfqanıstanda təhsil sistemi ipdən asılı vəziyyətdədir və indi geri çəkilməyin vaxtı deyil", - deyə o, bildirib.
Risklərdən xəbərdar olmaq
Buna baxmayaraq, beynəlxalq ictimaiyyət əksinə, “Taliban”a qarşı sanksiyaları sərtləşdirməyə davam edir və Əfqanıstan əhalisinə maliyyə dəstəyi verməyə tələsmir. Bu, qismən xaricilərin maliyyənin terrorçuların cibinə axacağından qorxması ilə bağlıdır.
Hələlik ölkədə təhsilin problemlərinin ortadan qalxmayacağına yeganə ümid belə yarı qanuni məktəblərdir. Maraqlıdır ki, bir çox “talib” yeraltı təhsil müəssisələrinin mövcudluğundan xəbərdardır, lakin onların müəyyən şərtlərlə fəaliyyət göstərməsinə icazə verir. Məsələn, yeraltı məktəblərin birində müəllimlər hicabın faydalarını izah edən plakatlar asırlar. “Taliban” məmurlarından biri qeyd edib ki, plakatlar asıldığı müddətdə məktəb öz fəaliyyətini davam etdirə bilər. Bununla belə, yerli işçilər və tələbələr hələ də öz təhlükəsizliklərindən və məktəbin hər an bağlana biləcəyindən narahatdırlar. Məsələn, müəllimlərdən biri nəşrə deyib ki, o, məktəbə girməzdən əvvəl bir çox “Taliban” keçid məntəqəsini keçir. Eyni zamanda, bəzi yaraqlılar onu silahla qorxudurlar.
“Ancaq gücdən qorxub yaşamağı dayandıra bilmərik. Bu ölkədə öyrətmək və öyrənmək risklidir, lakin biz işimizi görməyin yollarını axtarmağa davam edəcəyik”, - deyə məktəbdə dərs deyən başqa bir müəllim söyləyib.
Müəllif: Turan Abdulla