"Adil İsgəndərov atamın intiqamını məndən aldı" - Rafael Dadaşovun son müsahibəsi

- Bəlkə də tanınmayan yox, ona zahiri görünüşcə yaraşıqlı aktyor lazım idi. Yəni Don Juan tarixdə qadınların vurulduğu klassik bir kişi obrazı kimi qalsa da o, özü də tez-tez qadınlara vurulurmuş. Bunun üçün Don Juanı ifa edən aktyor elə simada olmalıydı ki, qadınlar həqiqətən də ona aşiq olsun. Sizin qeyd etdiyiniz kimi, rəhmətlik Tofiq müəllim mənə qədər xeyli axtarış aparmışdı. Amma bu tamaşadan əvvəl Tofiq müəllim məni atamın (Məlik Dadaşov - S.Ə.) vasitəsilə çağırıb teatrın 100 illiyi ilə əlaqədar hazırladığı “Qılınc və qələm” tamaşasında Qızıl Arslan rolunu həvalə etdi. Bir az böyük çıxmasın, mən o vaxtı bu roldan imtina etdim.

- Çünki Moskvada sirk üzrə rejissorluq fakültəsini bitirib işləyirdim. Xeyli də tanınırdım. Ona görə aktyor olmaq istəmirdim. İş elə gətirdi ki, sirkdəki işimdən ayrıldım və Naxçıvana nənəmin, anamın yanına gedib bir müddət orada nazirlikdə işlədim, diktor kimi fəaliyyət göstərdim. Elə həmin ərəfədə Tofiq müəllimə xəbər çatır ki, mən işdən çıxmışam. O, məni 1975-ci ildə yenidən teatra dəvət etdi. Tofiq müəllim məni görən kimi dedi: “Qurtardın bu qaraçı həyatından? Gəl, gəl teatra Don Juan rolunu sənə verəcəm.” Razılaşdım, amma yenə də dedim ki, sınaq rol kimi ifa edəcəm, əgər alınmasa teatrdan uzaqlaşacam. Bu tamaşadan əvvəl o, mənə “Ümid” tamaşasında Zaur rolunu verdi. Zaur obrazı necə deyərlər alındı. İsmayıl Dağıstanlı, İsmayıl Osmanlı, Məlik Dadaşov kimi korifey sənətkarlar, elə Tofiq müəllimin özü də ifamı çox bəyəndilər. Ondan sonra artıq Don Juan obrazını ifa etdim. Don Juanı ifa edərkən sözün açığı mən aktyor kimi o qədər böyük iş görmədim. Zahiri görünüşüm rol oynadı. Yəni mənim fakturamda olan aktyor faktiki olaraq, səhnədə yox idi. Sanki tamaşaçı bu cür aktyor görünüşü üçün ac idi. Ona görə də məni dərhal qəbul etdilər. Sonrakı mərhələdə isə artıq televiziya tamaşaları başlandı. “Ötən ilin son gecəsi”, “Mehmanxana sahibəsi”, “Səni axtarıram” kimi tamaşalar ard-arda yarandı və efir daha möhtəşəm populyarlıq gətirdi.

- Tofiq müəllimlə təcrübə sizə nələr öyrətdi, o, sizdə nələri kəşf edib üzə çıxardı?

- Açığını deyim ki, heç nə! Çünki Tofiq müəllimlə biz qısa müddətdə işlədik. 1980-ci ildə o, avtomobil qəzasında dünyasını dəyişdi. Yəni onunla biz faktiki olaraq üç tamaşada məşğul olduq. “Don Juan”da o, əsasən korrektə edir, aktyorlarla assistenti Məlik Dadaşov işləyirdi. Tofiq Kazımov çox vaxt zalda əyləşib məşqləri izləyirdi. Hətta Şəfiqə Məmmədova ilə bizim ikimizin öpüş səhnəmiz vardı. Təbii ki, öpüşmürdük. Müəyyən mizanlarla bunu öpüşürmüş kimi edirdik. Tofiq müəllim isə zaldan qışqırırdı ki, bir dəfə də öpüşün görüm, necə alınır (gülür). Sizə bir söz də deyim; Tofiq müəllimin unikal göstərmə qabiliyyəti vardı. İstər kişi, istər qadın rollarını elə gözəl göstərirdi, adam valeh olurdu. O, aktyor kimi fəaliyyət göstərsəydi, çox güman, professional aktyor olardı.
Ümumiyyətlə, Tofiq müəllimlə işləmək, onunla bir səhnədə, iş prosesində olmaq hər bir aktyor üçün fəxrdir. Ondan sonra onun kimi rejissor olmadı, yetişmədi. O, bir məktəb idi və bizim nəsil bunu gördü, birbaşa şahidi oldu. İnanırsınız, əgər o, yaşasaydı, çox böyük tamaşalar yaradacaqdı. Böyük sənətkar idi. Düzdür, olduqca kövrək adam idi. Əsəbiləşəndə də pis əsəbiləşirdi. Bu səbəbdən arada umu-küsülərimiz olurdu. Bir-iki epizod olmuşdu, bu da bizim özümüzə, aktyor həyatına aiddir.

- Mən onun quruluşunda “Müsyö Jordan və Dərviş Məstəli şah” tamaşasında Şahbaz bəy rolunu ifa etməliyidm. Şəhrəbanunu isə Vəfa Fətullayeva oynayacaqdı. Artıq rollar da bölünmüşdü. Amma mən Şahbaz rolunu ifa etmədim. Bilmirəm, bəlkə də burda Tofiq Kazımovun günahı olmamışdı, bəlkə də müəyyən qədər onun da iştirakı olmuşdu. Amma mənə elə gəlir, o rolu ifa etməməyimdə rəhmətlik Vəfanın təkidi olub. İstəyib, Şahbaz bəyi Fuad Poladov oynasın. Tofiq müəllim də, görünür, buna gedib. Rejissor kimi o, deyə bilərdi ki, yox, bu rol Rəfaelindir. Deməmişdi.

- Mən bunu özüm də etiraf edirəm. Teatra qəddi-qamətimlə, zahiri görünüşümlə gəldim. "Azdrama"ya gözəl, peşəkar aktyor kimi gəlməmişəm. İndi başlasam ki, belə aktyor idim, elə aktyor idim düz çıxmaz. Çünki haqq-ədalət adamıyam. Sadəcə, görünüşüm çox baxımlı idi. İndi Allah-Taala belə yaradıb da. Nə qədər həqiqətə uyğun olub-olmadığını deyə bilmərəm, amma cavanlıqda Alen Delon deyirdilər. Həmin vaxt teatrın baş rejissoru olan Tofiq Kazımov məni "Don Juan" əsərinə dəvət elədi. Mən indi Don Juanın atasını oynayıramsa, teatra gəlişimlə Don Juanın özünü oynamışam.

- Vallah, hamısı ilə uğurlu tandemlərimiz olub. İstəmirəm kiminsə ünvanına deyim ki, filankəs zəif aktrisadır. Bilirsiniz, bəlkə də, mən yaxşı tərəf-müqabili olmuşam ki, Şəfiqə Məmmədova, Amaliya Pənahova, Bəsti Cəfərova, Zemfira Nərimanova ilə səhnələrimiz yaxşı alınıb, tamaşaçı bizə inanıb. Eyni zamanda da kişi aktyorlarımızla uğurlu səhnə işlərimiz olub. Mənim səhnə prinsipim həmişə bundan ibarət olub: Sən çalış, yaxşı ol. İstər indiki nəsillə, istərsə də əvvəlki nəsillə səhnədə həmişə yaxşı olmuşam. İsmayıl Osmanlı, İsmayıl Dağıstanlı, Ağasadıq Gəraybəyli, Nəcibə Məlikova ilə müxtəlif tamaşalarda iştirak etmişik. Həmişə yaxşı olmağa çalışmışam.

- Yox, açığı, Hökümə Qurbanova ilə mən səhnədə olmadım. Onun vaxtında teatrda olmuşam. Görüşürdük, salamlaşırdıq, amma bir tamaşada iştirak etmək qismət olmadı. Qızı Vəfa xanımla "Göz həkimi" tamaşasında çox yaxşı tandemimiz alınıb. Vəfa xanım rəhmətlik yaxşı aktrisa idi.
Mənim ilk səhnə işim olan "Ümid" tamaşasından sonra rəhmətlik İsmayıl Osmanlı mənə dedi: "Oğlum, hələ çiysən, hələ səhnə hərəkətini, texnikasını tapmamısan, amma sənin təbiiliyin məni valeh elədi, ürəyimə daxil ola bildin. Ülvi Rəcəbdən sonra bu teatrda ikinci elə təbii aktyor sənsən".

- Və aradan bu qədər zaman keçsə də, sizin təbiiliyiniz itmədi...

- Elədir. Görünür, bu da mənə genlərim vasitəsilə ötürülüb, nənəmdən də gəlir. Mənim ana nənəm Xədicə xanım milliyyətcə Kazan tatarı olub. O, Naxçıvana gələndən sonra azərbaycanlı hərbçi ilə, yəni mənim babamla ailə qurub və Naxçıvan Teatrında işləməyə başlayıb. O, olduqca gözəl və təbii aktrisa olub. Anamdan çox, onun yanında olmuşam. Çünki məni nənəm böyüdüb. Təbii ki, atam Məlik Dadaşov faktoru da var. Anam Sofa xanım, həmişə deyirdi ki, oğlum, baxıram sənə heç nə etmirsən, amma təbiiliyinə vuruluram.

- Belə bir deyim var: Mənfi obrazı ifa etmək çətindir. Ya da aktyorun özündə mənfi xüsusiyyətlər olmalıdır ki, rolu yaxşı təqdim edə bilsin. Mənim fikrimcə, bu, belə deyil. Mənfi obrazı gərək öz platformasında müsbət ifa edəsən ki, o rol yaxşı alınsın. Misal üçün, Məlik Dadaşov Qəmlonu müsbət ifa edib. İnqilabçıların, Şura hökumətinin baxış bucağından Qəmlo mənfidir. Və yaxud da “Fəryad” filmindəki erməni polkovnikini öz platformasında müsbət ifa edir. Amma bizim düşüncəmizdə erməni polkovniki, əlbəttə, qatı düşməndir. Bu obrazdan sonra Məlik Dadaşov böyük aktyor olduğunu sübut etdi.

- Bəli. Mən də həmin həqiqət məsələsinin üzərinə gəlirəm. Onsuz da mənfi mənfidir. Ona bir az da boya qatanda, ağız-burun əyəndə şarja çevriləcək. Mən çalışmışam ki, mənfi rollarımı müsbət ifa edim. Bayaq qeyd etdiyiniz Klavdio kimi. O, hakimiyyətə gəlmək üçün qardaşını zəhərləyir. Bəs tarix boyu bütün qırğınlar hakimiyyət uğrunda baş verməyibmi? Bəşər tarixi belə qırğınlarla zəngindir. Şekspir də əslində bu faktı öz əsəri ilə sübut edir. Yenə deyirəm, rolu öz tərəfindən müsbət oynamalısan. Qəhrəman nə vaxt öz-özü ilə tək qalırsa, bax, onda vicdanı ilə sorğu-sual, ikitirəlik başlayır. Bu da çox qısa vaxt ərzində baş verir. Çünki insan vicdanının səsini tez-tez eşitməyi sevmir. Qaldı, “Ölülər” tamaşasındakı Şeyx Nəsrullah obrazına, o da ağıllı adam olub, mətndəki sözləri hərzə-mərzə deyil. Sadəcə olaraq şəhvət düşkünü olub. Normativ kimi götürsək, əlbəttə Nəsrullahın hərəkəti nalayiqdir. Amma belə baxanda nə qədər nənələrimizi on yaşında ərə veriblər. Bütün hallarda mənfi obrazları ifa etmək bir az xatalıdır. Çünki alınmasa, tamaşaçı obraza inanmayacaq.

- O tamaşadakı Özdəmir rolumun maraqlı tarixçəsi var. Sözün doğrusu, mən Özdəmir rolundan çox Qaratayı ifa etmək istəyirdim. Tamaşanın rejissoru Mehriban Ələkbərzadə bu rolu rəhmətlik Fuad Poladova həvalə etmişdi. Mən Mehriban xanıma deyəndə ki, niyə mənə Qaratay yox, Özdəmir rolunu verirsiniz? Özdəmirin cəmi bircə vərəq mətni var. O, rejissor kimi məni o rolda gördüyünü bildirdi. Amma sonradan biz aktyorlar tamaşanı boykot elədik. Bu, bir az başqa cür boykot idi. Fuad Poladov müəyyən səbəblərdən bu roldan imtina etdi. Qarataysız qalan Mehriban Ələkbərzadə məni çağırd. Baş verənlərdən sonralar xəbər tutduğumdan Mehriban xanımın Qaratay rolunu mənə təklif etməsinin əsl səbəbini bilmirdim. O da açıb demirdi. Mən, təbii, Qaratay rolundan imtina etdim. Dedim, Özdərmiri ifa etməyəcəkdim, amma prinsipə öz rolumu ifa edəcəm.

- Səbəb nə idi? Axı siz Qaratayı ifa etmək istəyirdiniz?

- Rejissor məni niyə sonradan Qaratay roluna layiq bilir? Elə məsləhət bilirdi əvvəldən verərdi də. Bizdə var axı belə şeylər. Kimdə nəsə alınmırsa, başqasına üz tutur. Belə çıxır ki, Qaratay rolunu mənə könüllü yox, məcburi verir, rejissor kimi məni bu rolda görmür. Sözümün üstündə dayandım və Özdəmiri canlandırdım. Yaxşı da elədim. Çünki, Özdəmir obrazı çox parlaq alındı. Tamaşaçı tərəfindən də sevilib, yadda qaldı. Mehriban Ələkbərzadə mənə dedi, sən bu obrazı diriltdin, Özdəmirə vuruldum. Mən o rolla rolun böyüyü-kiçiyi olmur fikrini bir daha sübut etdim. Rolun yox, aktyorun böyüyü, kiçiyi olur.

- Sofa xanımı bütün tamaşalarıma dəvət etmişəm. O da mənim bütün tamaşalarıma gəlib ön sırada əyləşib izləyərdi. Çox həssas qadın və aktrisa idi. Güclü duyumu vardı. Bir dəfə Anarın "Şəhərin yay günləri" əsəri əsasında hazırlanan tamaşada mənim oğlum qəza törədir və bunu gəlib xəbər verir. Oğlum rolunu rəhmətlik Telman Adıgözəlov ifa edirdi. Amma o, həmişə tamaşadan əvvəl mənə deyirdi, həmin səhnə məndə alınmayacaq. Onun bu narahatlığı da başa düşülən idi. Çünki komik aktyor idi. Bir dəfə də belə deyəndə dedim Telman, qorxma, sən öz sözlərini deyəndə ancaq mənim gözlərimə baxarsan.
Həmin səhnə başlananda mən stulda oturub heç nə etmədən əllərimi sıxıram. Və həyəcandan əllərim ağappaq ağarır. Anam mənim həyəcanımı əllərimin ağarmasından tutmuşdu. Sonra o mənə dedi ki, bala, sənin barmaqların qırılmadı? Çox təsirli səhnə alınmışdı. Telman kimi komik aktyor həmin səhnədə ağladı, bütün zal da ona qoşulub ağlayırdı. Yəni sözümü ona gətirirəm ki, təbiilik həm də səhnədə heç nə etmədən tamaşaçını inandırmadır. Bunları, bu xırdalıqları universitetdə keçmirlər. Təcrübə vasitəsilə qazanırlar. Stanislavski sistemi nəzəriyyədir. Təcrübə isə səhnədə əxz olunur. Məlik Dadaşov da tədris teatrında tələbələrinə təcrübəni göstərəndə yıxıldı və öldü...

- Tamaşa üzərində iş prosesindən söhbət düşəndə aktyor və rejissor vəhdətindən söhbət açılır. Bəs, sizcə, dramaturq aktyor vəhdəti nə qədər vacibdir?

- Heç bir şəkildə vacib deyil. Sadəcə olaraq, çox vaxt dramaturqun müdaxiləsi mane olur. Ola bilər hansısa məqamda dramaturq rejissorun, aktyorun tapa bilmədiyi sətiraltı cəhəti, incəliyi açıb deyə bilər ki, bu da məşqlərin gedişatına nələrdəsə kömək edə bilər. Amma ümumilikdə, dramaturqun müdaxiləsi düzgün deyil. Belə olsa, onda dramaturq da çevrilib olur rejissor.

- İlyas müəllimin əsərlərində özbaşınalıq etmək, onun bir sözünü iki eləmək olmazdı. O, tamaşanı təhvil verənə qədər məşqlərdə iştirak edirdi. Hətta mətnlərin ilk oxunuşunda belə gəlirdi. Biz də bu kimi hallarda əsərə müəyyən bir ciddiyyətlə yanaşırdıq. Bir dəfə "Büllur sarayda" tamaşasında sevgilim tərəfindən təhqir olunuram. Onda mətndə olmaya-olmaya birdən qayıdıb dedim ki, ay qız, bəs sən həmişə mənə "moy lyubimıy Alen Delon" deyirdin. Nə oldu indi məndən zəhlən getdi? Bu sözlərdən sonra zalda gülüş partlayışı baş verdi. Bunu İlyas müəllimə çatdırmışdılar. Tamaşadan sonra mənə zəng vurub dedi ki, o nədi ə, özbaşınalıq edib zarubejni artistləri propaqanda edirsən? Mən elə sözlər yazmamışam, demə.
Dedim - axı İlyas müəllim, siz bunların hamısını həyatdan götürürsünüz də. Həyatda bir qız bir oğlana mənim Koroğlum, Babəkim, Alen Delonum deyir axı. Ondan sonra dedi ki, həə, heç mən bunu fikirləşməmişdim. Yaxşı, bundan sonra deyərsən.
Tək İlyas müəllim yox, mən eşitdiyimə görə, Cəfər Cabbarlı da həmişə əsərlərinin məşqində iştirak edib. Amma nə qədər müdaxiləsi olub deyə bilmərəm.

- Məsələ burasındadır ki, mən bu barədə çox vaxt danışmamışam. Müəyyən ştrixlərdə, baxışından, duruşundan istifadə etmişəm. Məlik Dadaşov "Cehizsiz qız" tamaşasında Paratovu ifa edəndə mən də orda Vojevatov rolunu ifa edirdim. Sonra atam xəstələndi. Onun sağalması, səhnəyə qayıtması tam məlum olmadığından Ələsgər Şərifov atamın rolunu mənə tapşırdı. Mən, sözün düzü, əvvəl imtina elədim. Amma rejissor dedi ki, Məlikdən sonra bu rolu ancaq sən ifa edə bilərsən. Həm də mən Məlik Dadaşovun Paratovunu yaxından izlədiyim üçün tamaşa və obrazlarla xeyli tanışlığım vardı. Ona görə də mən öz Paratovumu ifa edəndə Məlik Dadaşovun Larisaya necə yaxınlaşmasını, əlindən tutmasını, ətrafında fırlanmasını yadıma salırdım və yaxşı mənada müəyyən şeyləri öz ifama daxil edirdim. Bütün bunlar da məndə alınırdı, çünki Məlik Dadaşovun qanı mənim damarlarımda axır. Mən səhnədə Paratovu ifa edəndə deyirdilər ki, elə bil Məlikdir. Nəcibə xanım sonradan atama demişdi ki, Məlik, oğlun Paratovu yarada bildi. Əstəğfürullah mən demirəm ki, atamdan yaxşı ifa etmişəm. Amma mən də Paratovu yaxşı ifa etdim. Şeyx Nəsrullah obrazında isə atamla mənim Nəsrullahım tamam fərqlidir. 1964-cü ildə Tofiq müəllimin hazırladığı "Ölülər"dəki Nəsrullah elə bil ingilis agenti idi. Surtukda və baboçkada səhnəyə çıxırdı. Hətta mənim yadıma gəlir ki, Tofiq müəllimi o tamaşaya görə bir balaca tənqid də etmişdilər. Amma o da öz Şeyxini elə görmüşdü, elə həll eləmişdi. Yəni mənim əbalı, rübəndli Şeyx Nəsrullahımda atamdan heç nə yoxdur. Bəlkə, bir az danışıq tərzimiz bir-birinə bənzəyə bilər. Qaldı ki, "Nişanlı qız" tamaşasına, burada da Məlik Dadaşovluq heç nə yoxdur. Onun iştirak etdiyi "Nişanlı qız" tamaşası 50-ci illərin əvvələrində repertuarda olub. Tərəf-müqabili isə Hökümə Qurbanova olub. Mən, açığı, heç həmin tamaşanı görməmişəm. Amma deyilənə görə, çox gözəl tamaşaymış. Mənim iştirakımla olan tamaşanın rejissoru isə atam idi. Və bizim tamaşamız daha müasir, şən əhval-ruhiyyədə hazırlanmışdı. Bəsti Cəfərova ilə də duetimiz çox yaxşı alınmışdı. Biz o tamaşa ilə Gürcüstanda qastrolda olanda tamaşa haqqında orda qəzetdə yazmışdılar və ikimizin adını xüsusi qeyd etmişdilər.

- Sənət dostlarınız sizin haqqınızda "o, heç vaxt tərəf-müqabilindən ehtiyat etməyib, başqa aktyorun kölgəsində qalmaq problemi yaşamayıb" kimi fikirlər də səsləndirirlər...

- Düzdür. Mən, hətta bir az da artıq deyim ki, həmişə tərəf-müqabilinə dəstək olmaq üçün çalışmışam. Öz ifamla istəmişəm ki, tərəf-müqabilimə ürək-dirək verim, o, məndən qidalansın. Çox vaxt özüm üçün yox, qarşı tərəfdəki aktyor üçün oynamışam. Çünki qarşı tərəf inanmalıdır ki, obraz ona nifrət edir, yoxsa sevir. Bu bir aktyor kimi mənim işimdir. Buna sübut kimi sizə bir əhvalat danışım. Mərahim Fərzəlibəyov 1986-cı ildə İlyas Əfəndiyevin "Şeyx Xiyabani" pyesini hazırlayırdı. İlyas Əfəndiyev də həmişə obrazlarına çox gözəl adlar seçirdi. Orda mənim adım Araz, sevgilimin adı isə Səhər idi. Tamaşa nümayiş olunan gün televiziyadan çəkiliş də gəlir. Mənim tərəf-müqabilimi ifa edən aktrisa isə xəstələnir. Rejissor həmin aktrisanın rolunu başqa aktrisaya verir, hansı ki, həmin aktrisa o rolun öhdəsindən gələ bilməzdi. Digər tərəfdən isə o biri aktrisa xəstələnsə də, neçə vaxtdır mənimlə bərabər öz rolunun zəhmətini çəkmişdi. Ancaq həmin gün çəkiliş olacaqdı və tarixə o yox, birgünlük aktrisa düşəcəkdi. Onda Mərahimə dedim ki, belə eləmə. Mən o qızı səhnədə sevə bilmərəm, ona Səhər deyə bilmərəm! Amma xəstələnən o biri aktrisa ilə səhnədə sevgi dialoqlarım alınıb. Bununla isə alınmayacaq. Rejissor mənimlə razılaşmadı. Çəkiliş oldu, mən isə səhnədə şikəst bir adam obrazını ifa etdim. Həmin əsərdə həm də Amaliya xanımın ifa etdiyi rolunun sevgilisiydim. Rəhmətlik Amaliya xanım mənə dedi ki, "sən mənim sevgilimsən, niyə şikəst kimi gəzirsən?". Mən isə dedim ki, "Amaliya, incisən də, inciməsən də mən rejissorun acığına bu tamaşanı sona qədər belə şikəst ifa edəcəm".

- Bəli, bilərəkdən, qəsdən tamaşanı korladım. Həmin tamaşa bu günə qədər heç bir yerdə yoxdur. Çünki bu, haqsızlıq idi. Yəni sözümü ona gətirirəm ki, mən həmişə çalışmışam, tərəf-müqabili üçün oynayım. İstəmişəm ki, tərəf-müqabilləri bir-birinə yaraşsın. Misal üçün, bizim Bəsti Cəfərova ilə tandemlərimiz həmişə ona görə uğurlu olub ki, biz bir-birimizə yaraşmışıq.

- Daha çox qızım Səidəyə kömək məqsədi ilə şeirlər yazdım. Xüsusi musiqilər olurdu ki, onlara sözlər yazırdım, Səidə də ifa edirdi. Bu da təxminən iyirmi il əvvələ təsadüf edir. Uzun illər Novruz Aslanın musiqilərinə yazdım. Onda Səidə "Qızıl Açar" mahnı müsabiqəsində laureat da oldu. Sırf özüm üçün yazdığım şeirlərim də var.

- Balamdır axı, başqa cür ola bilməz. O biri övladlarımı da çox istəyirəm. Amma Səidəyə sənət baxımından dəstək olmaq istəmişəm. İndi də oluram, konsertlərinə gedirəm, iştirak edirəm ki, özünü arxalı hiss edə bilsin. Bilirsiniz, ata, ana adı bir tituldur. Bunu qazanmaq lazımdır. Əgər valideyn uşağının əziyyətini çəkmirsə, ona görə yuxusuz qalmırsa, istiyə, soyuğa düşmürsə, onda o nə ata, ana olur?! Axı uşaqlar həmişə balaca qalmırlar. Böyüyürlər, böyüdükcə də böyük problemləri ortalığa çıxır. Valideyn hamı ola bilir, amma ata-ana olmaq çətin məsələdir. Ata-ana akademiyasını keçmək lazımdır. Çünki bu akademiyanı insan yox, həyat yaradıb.

- Rafael müəllim, fakturanız kino tələblərinə cavab versə də, sizdən kinoda əsasən ikinci plan aktyoru kimi istifadə ediblər.

- Bu, başqa məsələdir. Doğrusu, bu barədə danışmaq istəmirəm. Bu, Adil İskəndərovla Məlik Dadaşovun arasında yaranan çox ciddi mübahisə ilə bağlı idi. Zamanında Məlik Dadaşov Adil İskəndərovun yarasına duz səpmişdi. Görünür Adil müəllim də bunu yaddan çıxarmamış, yeri gəldikcə onun oğluna müəyyən sərhədlər qoyurdu. Çünki mən cavan idim, heç kimə heç nə eləməmişdim.
Adil İskəndərov ovaxtkı İncəsənət İnstitutunda imtahan komissiyasının sədri olanda məni instituta qəbul etmədi. Dedi, qadam, o qədər yerlər var, get, onlardan birinə qəbul olun, bura nahaq gəlmisən, neynirsən buranı? Məni ora birbaşa qəbul edən rektor Rahib Hüseynov oldu. Sonralar axşam növbəsinə keçəndə Rahib müəllim bir az acıqlandı. Mən də ona deyə bilmirdim ki, Bakıda qalmaq üçün ev pulu vermək, dolanmaq lazımdır, buna mənim imkanım yoxdur. Naxçıvana gedib orada yaşayan xəstə nənəmin yanında qalırdım. Nə olsun, atam, əmim burda idi, biz özümüz özümüzə yol açmışıq.
Bir dəfə Rahib müəllim mənə acıqlananda dedi: “Adil İskəndərov səni instituta götürmürdü, yadındadı? Səni mən bura götürdüm və Adilə dedim ki, adam kişi olar, atanın acığını övladdan çıxmazlar, bu uşaq sənə nə edib, onu imtahana buraxmadın.

- İndi mənə qarşı belə oldu da. O, mənim kinoda çəkilməyimə imkan vermədi. “Qaynana” filmində İlqar roluna, “Dəli Kür”də Şamxala, “Mən ki gözəl deyildim”də Məzahirə. “Babək” filmində başqa bir rola çəkilməyə qoymadı.
Eldar Quliyev “Var olun qızlar” filminə məni dəvət edəndə sirkdə işləyirdim. Sınaq çəkilişlərinə gələndə mən ona dedim, Eldar müəllim, onsuz da siz məni çəkməyəcəksiniz. O da dedi, niyə belə deyirsən? Dedim, vallah məni nə qədər sınaq çəkilişlərinə dəvət ediblər, ifamı da bəyəniblər, amma filmə gəlib çatanda çəkməyiblər. O, mənə sınaq çəkilişlərinə qarışmamağı məsləhət gördü. Eldar müəllim balaca adam deyildi, atası Tofiq Quliyev isə böyük masştablı sənətkar idi.
Bədii şuradan sonra Eldar müəllim məni yanına çağırıb dedi, sən Adil İskəndərova nə etmisən? O, qəti şəkildə sənin bu filmə çəkilməyini istəmir. Amma mən səni çəkmək istəyirəm. Onda Eldar müəllim Mərkəzi Komitənin humanitar şöbəsinin müdiri olan Azad Şərifovu çağıraraq sınaq çəkilişini ona göstərmişdi. Onlar bu işə qarışandan sonra Adil İskəndərov mənim həmin filmə çəkilməyimə mane ola bilmədi.

- Bəs Eldar müəllimdən başqa digər rejissorlardan bu cür cəsarətli dəvətlər oldu?

- Tofiq Tağızadə də məni Nicat Bəkirzadənin bir filminə traktorçu-fəhlə roluna çağırdı, amma sonra çəkmədi. Dedi, səndə traktorçu yox, qəhrəman sifəti var. Sonra özü “Dədə Qorqud” filmini çəkəndə o boyda qəhrəman obrazlarla dolu olan filmə məni qəti şəkildə çağırmadı. Filmin çəkilişləri tam bitəndən sonra Tofiq müəllimi kinostudiyada gördüm, dedim, yadınıza gəlir, mənə demişdiniz ki, səndə fəhlə yox, qəhrəman siması var, amma “Dədə Qorquda”da o boyda qəhrəmanların içərisində mənə bir rol tapmadınız. Cavabı təxminən bu cür oldu ki, qədeş, səndə avropalılara xas sifət cizgiləri var. Dedim, onda belə çıxır ki, mənə rol vermək gələndə ya qəhrəman sifətli oluram, ya da avropasayağı. Əlbəttə, bunların hamısı bəhanə idi. Sadəcə olaraq, heç kim başını ağrıtmaq istəmirdi.

- Bəlkə də bilirdi. Adil müəllim Məlik Dadaşovun özünə heç nə edə bilməzdi. Rafael onun üçün kim idi ki? Məlik, Məlik idi. Adil İskəndərov avtoriteti qəbul edirdi. Məlik onun öz tələbəsi olmuşdu. Mən Rafael o vaxtı onun üçün heç kim idim. Həm də o, mənə imkan verməməklə imtahandakı prinsipinin üzərində qalırdı. Atamla arasında baş verənləri də unutmamışdı. Təsəvvür edin, Məlik Dadaşov özü o zaman Moskvaya gedib oranın vasitəsi ilə teatra bərpa olunmuşdu.

- Bəli. O vaxtı Polad Bülbüloğlu məni neçə il ad almaqdan saxladı. On yeddi il nazir işləsə də, mənim adımı Xalq artisti siyahısında vermədi. Niyə? Mən Polad Bülbüloğluna nə etmişdim?! Əbülfəz müəllim gələndən sonra Xalq artisti adını aldım.

- Teatrda kimsə özündən seçki uydurub ortalığa çıxarmışdı. Mənim də adımı gizli səsvermə yolu ilə yazıb divara vurmuşdular. Adımı siyahıda görəndə məni ağlamaq tutdu. Heç vaxt ağlıma gəlməzdi ki, dost münasibətində, salam, sağ olum olan adamlar mənim teatrdan çıxmağımı istəsinlər. Onda atam gördü mən pərişanam, məni kənara çəkib dedi: “Bilirsən niyə o beş nəfər sənin əleyhinə səs verib? Ona görə ki, sən güclüsən və o beş nəfərə mane olursan. Onlar sənin yerini tutmaq istəyir. Sən kədərlənmə, əksinə sevin ki, güclüsən.” Bunu bir dəfə demişəm, yenə də deyirəm: Əgər bu teatr sənətin Vatikanıdırsa, biz buranın kardinallarıyıq.

- Mən istəmirəm söhbətimizin sonunda kövrəlim. Anamın ölümündən sonra şeir də yazdım. Rəhmətə gedəndə məni qardaş-bacılarım Naxçıvanda gözləyirdilər. Yay vaxtı idi, gün gec batırdı. Hardasa axşam saat altı üçün dəfnə çatdım. Orda bircə kəlmə deyə bildim: “Dua edənim getdi.” Yəqin, bununla mən hər şeyi demiş oldum. Çünki doğurdan da insana anası qədər ürəkdən heç kim dua edə bilməz. Çox vaxt heç bizim xəbərimiz olmadan analarımız bizə dualar edirlər. Bəlkə də elə bu gün məni - 73 yaşına çatan Rafael Dadaşovu yaşadan həmin dualardır. Mən həmin o bir neçə kəlmə ilə qəlbimdən keçənlərin hamısını dedim. Ona görə Tarkovskini yaxşı başa düşürəm. Əslində, mən də onun düşündüklərini, dediklərini başqa cür ifadə etmişəm./kulis.az