Ekspert: “Onlar İslam Respublikasının mövcud rejiminin dəfni üçün bütün ön şərtləri yarada bilərlər”Azərbaycan-İran, İran-Türkiyə münasibətlərindəki gərginlik davam edir. AYNA mövzuya dair tanınmış ukraynalı hərbi-siyasi ekspert Aleksandr Kovalenko ilə həmsöhbət olub.
- Son vaxtlar Azərbaycan-İran münasibətlərində gərginliyin artdığını gördük. Üstəlik, təşəbbüskar Azərbaycanın Xankəndidəki separatçılara enerji məhsulları daşınmasını dayandırmasından qəzəblənməyə qərar verən İran tərəfi idi. Niyə Tehran 44 günlük müharibədə ölkəmizin qələbəsindən sonra belə, Qarabağ separatçıları ilə bu cür təxribatçı ticarət siyasətini davam etdirmək qərarına gəldi?
- İran fırıldaqçı statusunda olan hər hansı bir ölkə kimi, beynəlxalq sanksiyalar və ölkə iqtisadiyyatının inkişafına təsir edən məhdudlaşdırıcı tədbirlər şəraitində, qanunsuz və kölgə əməliyyatları səbəbindən kifayət qədər ciddi maliyyə vəsaiti alır. Onların arasında keçmişdə işğal olunmuş Qarabağ ərazisindən keçən qaçaqmalçılıq və narkotik ticarəti də var. Hazırda belə istiqamətlərdən Tehrana daxilolmalar xeyli azalıb, bunu İran hakimiyyəti ağrılı şəkildə qəbul edir.
2020-ci ildə İran-Azərbaycan sərhədində, Qarabağ bölgəsindəki vəziyyətin dəyişməsi çoxdankı köklü sxemləri tamamilə pozdu - o cümlədən İranın Ermənistana və o vaxt Moskvanın dəstəyi ilə işğal edilən Qarabağa dəstək planlarını. Və ən başlıcası, Ermənistanın himayədarı olan Rusiyanın müttəfiqi olaraq İran indiki vəziyyətdə açıq şəkildə geosiyasi bir simbiozda hərəkət edir, lakin heç bir halda müstəqil fiqur deyil.
- İranın son vaxtlar atdığı addımlar arasında zirehli bölmələrdən, artilleriyadan, pilotsuz uçan aparatlardan və döyüş helikopterlərindən istifadə edərək Azərbaycanla sərhəddə “Xeybərin Fəthi” təlimlərini də qeyd edəcəm. Hərbi ekspertlər artıq bu təlim ssenarisinin müasir döyüş strategiyalarına uyğun olmadığı qənaətinə gəliblər. Təcavüzkarların kamikadze pilotsuz təyyarələrinin iştirakı ilə keçirilən müasir döyüşlərdə 1960-cı illərin taktikası ilə qələbə qazanmalarının çətin olduğu qeyd edilir. Bu qənaətlə razısınızmı və ümumiyyətlə İranın hərbi potensialını necə qiymətləndirirsiniz?
- Nəticələr düzgündür və qeyd etmək istərdim ki, praktikada İranın müasir müharibə taktikasını öyrənməsi çox çətindir. Kopyalaya və təqlid edə bilər, ancaq ordunun hərtərəfli modernləşdirilməsi və yenidən formatlanması müzakirə mövzusu deyil. Əlavə olaraq, “Xeybərin Fəthi” təlimləri zamanı İran ordusunun "dostluq atəşi"ndən itki verməsini unutmayın. Bu, iranlıların genişmiqyaslı hərbi fəaliyyətlərə nə qədər hazır olduqlarının parlaq göstəricisidir.
Digər tərəfdən, İran ordusu həm canlı qüvvə, həm də texnika sayında əhəmiyyətli bir say üstünlüyünə malikdir. İranın Azərbaycandan üstünlüyü dəqiq olaraq kəmiyyətdədir, amma keyfiyyətdə deyil. Və bu, həm əsas problem, həm də təhdiddir. Bənzər bir vəziyyət Ukraynada 2014-cü ildə, Ukrayna ordusunun Rusiya Federasiyası silahlı qüvvələrinin potensialı ilə qeyri-bərabər bir döyüşdə qarşılaşdığı zaman meydana gəldi. Birmənalı sonsuz potensial demək olar. Həqiqətən də, Ukrayna üçün hər tankın hesabda olduğu bir vaxtda, ruslar üçün ehtiyatlarında olan onlarla məhv edilmiş döyüş hissəsini yeniləri ilə əvəz etmək çətin deyildi.
- Türkiyə və Pakistan açıq şəkildə Azərbaycanı dəstəkləyir. Niyə İranda bu amil nəzərə alınmır və ya lazımınca qiymətləndirilmir?
- Əminəm ki, qiymətləndirirlər. Məhz bu səbəbdən, Tehranın Azərbaycanla sərhəddə əzələ nümayişindən başqa bir addım atmayacağı qənaətindəyəm. Axı, əksinə olduğu zaman İranın hərbi maşını üçün asan yem kimi görünə biləcək kiçik bir ölkə ilə deyil, əslində həmin dövlətin İslam Respublikasının mövcud rejiminin dəfn edilməsi üçün bütün ön şərtləri yarada bilən müttəfiqləri ilə qarşılaşmalı olacaq.
- Bütün bu gərginlik fonunda Azərbaycanın İsraildən “Hets 3” (Aroow-3, Strela-3) raketdən müdafiə sistemini ala biləcəyi barədə məlumatlar ortaya çıxdı. Satın alınarsa, bu sistem harada və necə istifadə edilə bilər?
- Bu gün Azərbaycan müasir, yüksək texnologiyalı hava hücumundan müdafiə sistemlərinə həyati ehtiyac duyur. “Arrow-3” də bunlardan biridir. Əvvəla, 100 km-ə qədər yüksəkliklərdə ballistik hədəfləri vura bilən genişmənzilli kompleksdir. İranın hazırda bu istiqamətdə raket texnologiyalarını inkişaf etdirdiyini nəzərə alaraq, bu hava hücumundan müdafiə sistemləri Azərbaycanın hava sahəsini bu cür təhdidlərdən qorumağa kömək edəcək.
Bundan əlavə, böyük hərəkət radiusu sayəsində bu yüksək texnologiyalı komplekslər həm də silahlanmasında OTRK olan Ermənistan kimi qonşu baxımından çox vacib faktor olan Qarabağın hava sahəsinin təhlükəsizliyini təmin edə biləcək. Təbii ki, İran Azərbaycanın bu sistemləri əldə etməsini özü üçün təhlükə kimi görür. Axı bu, bölgədə həqiqətən də genişmiqyaslı münaqişə baş verəcəyi təqdirdə, onun taktiki imkanlarını əhəmiyyətli dərəcədə cilovlayır.
- Və son olaraq. Ötən ilin yanvar ayında Ukrayna Beynəlxalq Hava Yollarına (UIA) məxsus təyyarə İran səmasında vuruldu. Tehran-Kiyev marşrutu üzrə PS 752 reysini həyata keçirirdi. Təyyarədə altı ölkənin - İran, Kanada, Ukrayna, İsveç, Əfqanıstan və Böyük Britaniya vətəndaşları olub. Sərnişinlərin əksəriyyəti İranda Yeni ildən sonra təhsil almaq və işləmək üçün tranzitlə Torontoya gedirdilər. Sərnişinlər arasında 24 azyaşlı da var idi. 176 adamın hamısı öldü. İran hələlik zərərçəkmişlərə təzminat ödəməyib. Ukraynanın bununla bağlı addımları nə olacaq?
- Ukrayna hazırda İrandan almağa çalışır:
- UİA təyyarə qəzasında iştirak edənlərin cəzalandırılması;
- gələcəkdə bu fəlakətin təkrarlanmaması üçün bu fəlakətə səbəb olan bütün amillərin aradan qaldırılması;
- faciə qurbanlarının ailələrinə layiqli kompensasiya.
Bu tələblər İran tərəfindən yerinə yetirilməyincə, iş beynəlxalq məhkəmələrdə baxılana qədər bağlanmayacaq. İran tərəfinin fəlakətin müstəqil araşdırılmasına mane olduğunu nəzərə alsaq, çox güman ki, bu, beynəlxalq səviyyədə nəzərə alınacaq. Nə qədər vaxt keçsə də, sona qədər gediləcək.
Müəllif: Əkbər Həsənov