Və ya Ayın görünməyən tərəfləri
Qəti bir şəkildə təsdiq etmək çətindir, amma ehtimal ki, Şeyxülislam Allahşükür Paşazadə bütün 41 illik karyerası ərzində cəmiyyətin diqqət mərkəzində olmamış, bəlkə də “Qırmızı terror” qurbanlarının dəfn edilmə prosesinə rəhbərlik etdiyi 1990-cı ilin yanvar hadisələri istisna olmaqla, bugünkü kimi müzakirə predmetinə çevrilməmişdi. Əvvəlcə QMİ sədrinin belə populyarlaşmasına səbəb olan hadisələrin xronologiyasına qısaca nəzər yetirək.
Hər şey sakral şəhərdə başladı
Hər şey Şeyxin rəhbərlik etdiyi dini liderlərdən ibarət nümayəndə heyətinin Şuşaya səfəri ilə başladı. Paşazadəni azərbaycanlılar üçün müqəddəs olan bu şəhərə səfərdə müşayiət edənlər arasında İranın Ali dini lideri Ayətullah Xameneyinin Azərbaycandakı nümayəndəsi Seyid Əliəkbər Ocaqnecad da var idi. Bu şəxsin qonaqlar arasında görünməsinin özü də artıq söz-söhbətə səbəb oldu. Və Şeyxin namaz zamanı Ocaqnecadın arxasında dayandığı fotonun mediada yayılması partlayan bomba təsiri yaratdı.
QMİ rəhbərini tənqid edənlər arasında həm müsəlman olanlar, həm də bundan irəli gələn heç bir öhdəlik olmadan Allaha iman gətirənlər, hətta meymunu öz əcdadları hesab edənlər də var idi. Bu çıxışların leytmotivi ondan ibarət idi ki, bütün bir ölkənin mənəvi idarəsinin rəhbəri kollektiv dua zamanı başqa bir dövlətin vətəndaşının arxasında dayanmamalı və ümumiyyətlə, Xameneyinin Azərbaycandakı nümayəndəsinin niyə ora getməsi idi.
Bir gün Təzəpirdə...
Ancaq Şeyxin son “raskrutkası”nın apogeyi Təzəpir məscidində Qurban bayramı münasibətilə bayram namazı zamanı etdiyi çıxış idi. Xüsusilə, Paşazadə İranın Ali dini liderinin Qarabağ torpaqlarına İslam mənsubiyyəti verdiyini və orada ölənlərin şəhid olduqlarının fətvasının Azərbaycanın müharibədəki son qələbəsinin müjdəçisi olduğunu söylədi.
Mediada və sosial şəbəkələrdə bu çıxışdan sonra QMİ rəhbərinə qarşı həqiqi bir kampaniya başladıldı. Xülasə etmək üçün bütün iddialar aşağıdakı tezisləri birləşdirməklə formalaşdırıla bilər: “qələbə oğullarımızın qanı ilə əldə edildi”, “qələbədə heç kimin fətvasının heç bir əhəmiyyəti yox idi”, “İran ermənilərə bizdən çox kömək etdi”, “Şeyx böyük bir səhv etdi və vəzifəsindən istefa verməlidir”.
Şeyx bu məsələdə pioner deyil
Birbaşa Paşazadənin söz və hərəkətlərinə keçməzdən əvvəl bir vacib nüansı qeyd edirik. Fakt budur ki, həm Prezident İlham Əliyev, həm də köməkçisi Hikmət Hacıyev əvvəllər də İranla dostluq haqqında açıqlamalar vermişdilər, yəni Şeyx bu məsələdə öncül deyildi. Çoxları İslam Respublikasının islami prinsiplərdən çox uzaq olan düşmənimizlə çox yaxın münasibətləri olduğunu düşünsələr də, cəmiyyətdə bu mövzuda xüsusi bir kütləvi neqativ əhval-ruhiyyə yox idi.
Lazımi qeyd: Bu yaxınlarda Prezident İlham Əliyev çıxışlarının birində Azərbaycan tərəfinin Rusiya sülhməramlılarının nəzarət etdiyi ərazilərdə bütün proseslərə tam nəzarət etdiyini söylədi - ora kim girir, kim çıxır, hansı növ mallar kim tərəfindən çatdırılır. Bu, bir daha sübut edir ki, həm Prezident, həm də bütün müvafiq strukturlar İranın 44 günlük müharibə zamanı həm əvvəlindən, həm də sonrakı fəaliyyətindən yaxşı xəbərdardır.
Bəs İranla Ermənistan arasındakı əlaqələr necədir? Siyasət, cənablar, siyasət və bununla da hər şey deyilir. Ermənistan kimi sərt düşməni olan Azərbaycan sərhədlərində sadəcə bütün qonşu dövlətlərlə mehriban qonşuluq münasibətləri qurmaq məcburiyyətindədir - bu qonşularımızdan bəziləri istədiyimiz qədər mehriban olmasa belə. Hər halda, bizə münasibətdə.
Və Şeyxin sözlərindən sonra belə bir emosiya partlaması yaşandı. Ancaq işin məğzi budur ki, bir çox insan QMİ rəhbərinin çıxışında dini bir zəmin gördü. Və Təzəpirdə, xüsusən Xameneyinin fətvası ilə bağlı deyilən sözlər dini bir kontekstdə, daha doğrusu, Paşazadənin şiə İrana qarşı bir reverans etmək istəyi olaraq şərh edildi. Azərbaycanda yaşayan müsəlmanların əksəriyyətinin tarixən şiə kökləri olmasına baxmayaraq (söhbət ümumiyyətlə özlərini müsəlman hesab edənlərdən gedir, təcrübə edən vətəndaşlardan deyil), başqa cərəyanların davamçıları da var. Və Şeyxin sözlərini bəziləri qəsdən, bəziləri isə o qədər də yox, dini əsaslarla cəmiyyəti parçalamaq cəhdi kimi qiymətləndirdilər.
Şeyx - ilahiyyatçı, yoxsa siyasətçi?
Yəni, doğrudanmı Şeyx teoloji deyil, bu qədər kobud siyasi bir səhvə yol verdi?
Əvvəlcə qeyd edək ki, Paşazadə çox təcrübəli bir siyasətçidir. Bu ifadəni təsdiqləmək üçün belə bir dəmir arqument irəli sürülə bilər: 1980-ci ildən bəri QMİ rəhbəri vəzifəsini icra edir. Prezident Elçibəyin yoxluğunda bir müddət ölkə Parlamentinə rəhbərlik edən Yaqub Məmmədovu da sayırsınızsa, bu günə qədər Şeyx yeddinci dövlət başçısı yanında xidmətini davam etdirir.
Yəqin ki, razılaşmağa dəyər – bu dəmir fakt həvəskar bir ilahiyyatçı haqqında isitfadə edilə bilməz. Və indi hakimiyyət iyerarxiyasını və mövcud vəziyyəti yaxşı bilən bu cür hörmətli bir siyasətçinin gözdən düşüb durduğu yerdə “günah işlədiyini” necə düşünə bilərik? Necə deyərlər, ortada bir uyğunsuzluq var.
Həqiqət daha əzizdir
İkincisi. QMİ rəhbərinə münasibətin necə olmasından asılı olmayaraq, faktlarla manipulyasiya etmək və sözləri kontekstdən çıxarmaq “təmiz” olmayan insanların sevimli işidir. Məsələ burasındadır ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz Şuşa səfəri zamanı Şeyx kollektiv namaz qılarkən Xameneyi təmsilçisinin arxasında durmamışdı. Bu, tamamilə fərdi ibadət idi və orada hər kəs məsciddə istənilən yeri seçməkdə sərbəst idi. O gün Şuşa məscidində fiqurlar necə namaza dayandılar – bunu artıq hamı bilir.
Və Təzəpirdəki “tamaşa” sanki kiminsə ictimai rəyi oyandırmaq istəyi kimi hazırlanmışdı. İranı və Xameneyi ilə əlaqədar onsuz da məlum ifadələri xatırlatmadan əvvəl Paşazadə müharibədə verdiyi dəstəyə görə Türkiyəyə və şəxsən Ərdoğana təşəkkür etmişdi. Buna sadəcə bu çıxışa kəsilmədən tam olaraq baxmaqla əmin olmaq olar. Şeyxi sevməmək olar, amma həqiqət daha əzizdir.
Hər şey ən kiçik detallara qədər hesablanıb
Üçüncüsü. Həqiqətən kimsə dini liderlərin Şuşaya səfərinin QMİ rəhbəliyinin şəxsi ideyası olduğuna və Şeyxin öz-özündən qonaqlar siyahısını tərtib edərək, tələsik İranın Ali dini rəhbərinin bir nümayəndəsini də oraya daxil etməsinə inanırmı? Həm bu ziyarətin, həm də Şuşa məscidindəki namazın teologiyadan daha çox siyasi addım və bəlkə də sırf siyasi bir din qarışığı olmadan olması anlaşılmazdırmı?
Və Paşazadənin svitasında Ocaqnejadın görünməsi bir növ anlaşılmazlıq deyil, ən yüksək səviyyədə proqramlaşdırılmış və planlaşdırılmış bir addımdır. Bu, məhz belədir. Bayram xütbəsi zamanı Şeyxin İrana yönələn reveransı qabaqcadan və bir neçə addım irəliyə hesablanan gözlənilən inkişaf vektorunun məntiqi davamıdır.
Niyə Şeyx?
Dördüncüsü. Şeyx bu süni fırtına yaradan sözləri niyə dedi? Bu suala praktik olaraq yuxarıdakı bəndlərdə cavab verdik. QMİ rəhbəri yalnız bir din xadimi deyil və yalnız bir ilahiyyatçı deyil. Tarixin müəyyən məqamlarında oynadı və mövcud hadisələrdən göründüyü kimi, indi də siyasi və hökumət məmuru rolunu oynamağa davam edir.
Şeyxin sözləri əslində dövlətimizin mövqeyinin ifadəsidir - İran kimi güclü qonşu və regional oyunçu ilə balanslı, düşünülmüş və uzunmüddətli yaxşı münasibətlər siyasətinin mövqeyi. Bu münasibətlərdə baş verənləri daim xatırlamaq və buna uyğun mövqe sərgiləmək biz azərbaycanlılara nə fayda verəcək? Unutmayaq ki, ayın belə, görünməyən tərəfi var...
“Google” köməyiniz olsun
Nəhayət. Təəssüf hissi ilə qeyd etmək lazımdır ki, son günlərdə Şeyxin çıxışı ilə bağlı mediada baş verənlər yazı yazan camiyəmizin demək olar ki, tam qeyri-peşəkarlığını nümayiş etdirdi. Bütün ciddiliyi ilə Şeyxə bir çox çamur atan insanlar Azərbaycan-İran münasibətlərindən, dövlətin İslam Respublikasına qarşı siyasətindən və qonşu ölkədəki hakimiyyət iyerarxiyasından tamamilə xəbərsizdirlər. Və hətta aralarında sadəcə Xameneyinin kim olduğunu və kimin Xomeyni olduğunu ayırd edə bilməyənlər də vardı. Heç olmasa, “Google”-da axtarış verərdilər...