Unutmayaq ki, neft ucuzlaşmağa başladıqdan cəmi 5 il sonra SSRİ dağıldıBazar ertəsi OPEC+ sazişinin dağılması fonunda, “Brent” markalı neftin qiyməti üçdə bir qədər azalaraq 31.43 dollara düşdü. Dünya birjaları güclü bir enişlə açılış etdi. Neftin qiymətində 1991-ci il Körfəz Müharibəsindən bəri ən böyük enişlərdən biri baş verdi.
Qiymətlərin düşməsi Rusiyanın OPEC-in neft ixrac edən ölkələr təşkilatı ilə sazişdə iştirakdan imtina etməsi ilə nəticələndi. Cümə günü, Vyana danışıqlarında Moskvanın nümayəndəsi, yalnız Səudiyyə Ərəbistanının hasilatı azaltmaq üçün təklif etdiyi plandan imtina etməyib, eyni zamanda 2016-cı ildən bəri dünya neft qiymətlərini idarə etməyə imkan verən əvvəlki razılaşmanı dəstəkləməkdən də imtina edib.
“Kremlin bu hərəkəti alyansın digər üzvləri üçün gözlənilməz oldu - danışıqlar zamanı OPEC ölkələrinin enerji nazirləri o qədər şoka düşdülər ki, nə deyəcəklərini bilmədilər”, - deyə “Bloomberg” görüş iştirakçılarından birinə istinadən yazır.
Rusiya özü də ilk zərbəni aldı, belə ki, beynəlxalq valyuta bazarında rublun məzənnəsi düşdü – 1 dollar 72 rubla, 1 avro 82 səviyyəsinə qalxdı. Bu da son hədd deyil. Amerika investisiya bankı “Goldman Sachs”ın analitikləri neftin daha da ucuzlaşacağını - 1 barel üçün 20 dollara qədər enəcəyini proqnozlaşdırırlar. Bu halda rubl ucuzlaşmağa davam edəcək və bir dollar üçün 100 rubl səviyyəsinədək sıçrayış baş verə bilər.
Rusiya demarşına cavab olaraq Səudiyyə Ərəbistanı artıq bütün müştəriləri üçün misli görünməmiş neft endirimləri edəcəyinə söz verdi və dövlətə məxsus "Saudi Aramco" neft şirkəti Asiya bazarı üçün aprel ayında neftin qiymətini 4-6 dollar, ABŞ üçün 7 dollar, Qərbi Avropa üçün isə 8 dollar ucuzlaşdırdı. Bu, artıq Səudiyyə Ərəbistanının Rusiyaya qarşı “neft müharibəsi” elan etdiyi anlamına gəlir. Ər-Riyad neft hasilatını gündəlik rekord səviyyəyə - 12 milyon barel səviyyəsinə qaldırmağa hazır olduğunu da bildirdi.Bu qədər ağılsız bir addım atmağa Rusiyanı nə var etdi? Bununla Moskvanın, hasilatı sərfəli olan, neftin nisbətən baha olduğu ABŞ-da şist neft istehsalçılarına zərbə vuracağına ümid etdiyi ehtimalı var. Lakin uzunmüddətli qiymət azalması şist neft hasilatını məhdudlaşdıra bilər və nəticədə iri neft şirkətləri tərəfindən gələcəkdə sənayeyə investisiya qoyuluşlarını azalda bilər. Rusiyada uzun müddət "şist inqilabı"nı görməməyə çalışdılar və bunu strateji bir təhlükə kimi tanımadılar, amma, yəqin ki, Amerika şist sənayesinin Rusiya neft bazarına təhlükə yaratdığını başa düşdü və bu şəkildə zərərsizləşdirmək qərarına gəldilər.
Digər tərəfdən, bununla, ola bilər ki, Rusiya özünü yeni, daha sərt sanksiyalardan qorumağa çalışdı. Axı, Rusiyanın ixrac etdiyi neftin həcmi (gündə 5 milyon barel) tez dəyişdirilə bilməz. Rusiya özünü bir müddət saxlaya bilər, çünki istehsal 20-30 dollara başa gəlir və ehtiyatda pul var, əhaliyə “kəmərlərinizi bir az daha sıxın” deyə bilər, hər hansı milli layihədən imtina edə bilər, ancaq hərbi-sənaye kompleksindəki müharibələr və xərclərdən çətin ki, imtina edə bilsin.
Ancaq aşağı neft qiymətləri, gündə 4-5 milyon barel neft idxal edən ABŞ-a zərbə vuracaqmı? Bu vəziyyətdə ABŞ daha ucuz neft idxal etməyə başlayacaq və hətta ölkədəki daha ucuz qazdan da bəhrələnəcək. Bu, bir çox analitiklərin hesab etdiyi kimi, ABŞ-da ÜDM-in 0,2-0,3% artımını verə bilər və Donald Trampın yenidən seçilməsi üçün müsbət zəmin yaradacaq.
Bir bareli 20-30 dollar dəyərində olan neft, təbii ki, Rusiyanın özündə yeni iqtisadi böhrana səbəb olacaq. Tarix təkrarlana bilər: neft qiymətlərinin indiki həddə düşməsi SSRİ-nin dağılmasından əvvəlki bazarın vəziyyətinə bənzəyir. Sovet iqtisadiyyatının dağılmasının səbəbi Səudiyyə Ərəbistanının 1985-ci ildə ABŞ-ın təşəbbüsü ilə dünya qiymətlərini aşağı salan neft ixracını artırmaq qərarı idi. İlin ortasına qədər bir barel artıq 12 dollara başa gəlmişdi. SSRİ iqtisadiyyatı dağılmağa başladı və hətta neftin qiymətinin bir qədər qalxması da onu xilas etmədi (1987-1991-ci illərdə 15-23 dollar).
Neftin ucuzlaşmasının başlamasından beş il sonra SSRİ dağıldı. İndi, 30 ildən çox vaxt keçdikdən sonra Sovet İttifaqının varisi SSRİ-nin dağılması ərəfəsində olduğu kimi vəziyyətə düşə bilər. Bir vaxtlar Rusiyanın Baş Naziri Yeqor Qaydar SSRİ-nin dağılma tarixini "Səudiyyə Ərəbistanının Neft naziri Səudiyyə Ərəbistanının neft ehtiva edən siyasətinə son verdiyini və neft bazarındakı payını geri almağa başladığını söylədiyi gün" adlandırdı.
Bəs bu vəziyyətdə Rusiya hökuməti büdcəni qorumaq üçün pulu haradan alacaq? Yalnız bir qaynaq var - təxminən 100 milyard dollar ehtiyatı olan Milli Rifah Fondu (MRF). Əlbəttə ki, bu da uzun illər boyu hər növ milli layihələr üçün sifariş alan Rusiya hakimiyyətinin əlavə gəlir qaynağıdır və bu vəsaitlərin ən iri payının yenidən talan edilməməsi faktı da yoxdur. Unutmamalısınız ki, Rusiya üç ərazidə - Suriya, Ukrayna və Liviyada müharibə aparır, ölkənin kifayət qədər zəif müdafiə büdcəsi var və məmurların, təhlükəsizlik qüvvələrinin maddi təminatı çox vacibdir.Bu günü yadda saxlayın. Neft qiymətlərinin azalması artıq dünya maliyyə indekslərinin azalmasına səbəb oldu - təxminən beş faiz azalma ilə bu gün ABŞ-ın sənaye indeksləri üçün fyuçerslər ticarət edildi, Yaponiyanın “Nikkei 225” indeksi beş faizdən çox, Avstraliyanın “S&P/ASX 200” indeksi 7 faizdən çox eniş etdi. Çinin “Şanxay Kompozit” indeksi Asiya bazarlarında ən yaxşısı idi, eyni zamanda onun da qiymətində üç faiz azalma müşahidə olundu.
Rusiyanın “Lukoil” neft şirkətinin açıqlamasına görə, Rusiya yaranmış vəziyyətdən ən çox əziyyət çəkə ölkə oldu. Belə ki, rublun düşməsi ilə əlaqədar ölkəyə bir gündə 150 milyon dollara qədər itki üz verə bilər.
“Mövcud vəziyyət uzun sürən qlobal böhrana səbəb ola bilər və hətta Azərbaycan da çətin vəziyyətə düşə bilər. Çox təəssüf ki, Azərbaycan neftin qiymətindən ən çox asılı olan üç ölkədən biridir”, - deyə iqtisadçı-ekspert Natiq Cəfərli deyib.
“Axı büdcənin 61%-i neft satışından, o cümlədən 49%-i Neft Fondundan daxilolmalardan, qalan hissəsi neft şirkətlərinin və digər təsərrüfat subyektlərinin vergilərindən yaranıb. Ölkənin ixracının 91%-ni neft, neft məhsulları və qaz təşkil edir. 2020-ci ilin büdcəsində neftin dəyəri 55 dollardan hesablanır. Ancaq çox incə bir məqam var: əgər neftin qiyməti aşağı düşərsə, kəsiri dövlət büdcəsi deyil, Neft Fondunun büdcəsi ödəməlidir, çünki oradan dövlət büdcəsinə əlavələr gələcək. Dövlət büdcəsinin zərərləri yalnız büdcə 55 dollar proqnozu əsasında hesablanan neft şirkətlərinin vergiləri hesabına olacaq. İndi qiymətlər bir barel üçün 35-40 dollar səviyyəsində təyin olunarsa, dövlət büdcəsi onlardan yarım milyard dollardan az gəlir əldə edəcək”, - həmsöhbətimiz bildirib.
“Neftin qiymətinin düşməsi sosial layihələrə təsir göstərəcəkmi?” sualını Cəfərli belə cavablandırıb: “Prinsipcə, Neft Fondundan büdcəyə köçürmələr müəyyən bir sürətlə həyata keçiriləcək. Oradan sosial ehtiyaclar üçün, təxminən 9 milyard dollar gəlir. Ancaq Fond özü çox böyük itki verəcək və ümid etdiyi vəsaitdən daha azını alacaq - qiymətlərin enməsi davam edərsə, ən azı ikiqat az olacaq”.“Nəzərə alsaq ki, ölkənin makroiqtisadi göstəriciləri neftdən çox asılıdır, Azərbaycanın ÜDM-də nəzərəçarpacaq dərəcədə azalma gözlənilir və milli valyutanın yükü xeyli artacaq. Düşünürəm ki, hökumət bir neçə ay gözləyəcək, amma neft bazarı sabitləşməsə, yazın əvvəlində, çox güman ki, başqa bir devalvasiyaya gedəcək. Qida və zəruri malların qiymətləri artmağa başlayacaq və koronavirus epidemiyası təsirini davam etdirəcək. Axı sərhədlər bağlanır və ticarət səviyyəsi aşağı düşür, Azərbaycan Çin və İrandan məhsul almır, istehsal xətləri əziyyət çəkir. Yəni, 4% səviyyəsində proqnozlaşdırılan inflyasiya bu vəziyyətlə əlaqədar olaraq 7-8%-ə çata bilər”, - iqtisadçı vurğulayıb.
Və nəhayət, Azərbaycan üçün qiymətlərin düşməsinin siyasi nəticələrinə gəldikdə, müsahibimizin fikrincə, bunlar daxili xarakter daşıyır: “Hakimiyyət bu cür vəziyyətlərdə olduğu kimi köklü islahatlar barədə danışacaq. Lakin böyük fəlakətlər gözləmək olmaz, çünki Azərbaycan büdcə öhdəliklərini yerinə yetirəcək”.
ayna.az