Bu yazıya giriş əvəzi
Hər kəndin, hər obanın sözü kəsərli, nüfuzu uca bir adamı olur. Elə bir adam ki, camaatın dar günündə haqqı deyə, yaxşı günündə sevinci bölüşə, söz-söhbət zamanı ağzından çıxan kəlməyə hər kəs qulaq asa. Masallı rayonunun Kubin kəndində də belə bir şəxsiyyət yaşamışdı — Babayev Xanəhməd İsa oğlu. O, sadəcə müəllim yox, kəndin dirəyi, söz yiyəsi, yol göstərən ağsaqqalı idi. Onun adı kənddə hörmətlə çəkilərdi, sözü dinlənilərdi. Kəndin tarixinə, ruhuna hopmuş, obanın yaddaşında dərin iz buraxmış insanlardan biri idi.
Belə adamlar kəndin ürəyi kimi olur. Onlar kəndin bayramında, dərdində, toyunda, yasındadırlar. Ziyalı deyəndə məhz belə adamlara deyərlər. Onlar yalnız dərs deməklə, öyüd-nəsihət verməklə kifayətlənməzlər. Hər ailənin qayğısını çəkər, hər gəncin yoluna işıq salar, kəndin hər bir işində əli, sözü olar. Belə insanlar barmaqla sayılır və adları illər ötüb getsə də, nəsillərin yaddaşında yaşayır. Xanəhməd müəllim belə bir ziyalı idi.
O, mənim müəllimim, ustadım, dostum və doğma bir insanım idi. Onun haqqında yazmaq mənim üçün həm borc, həm də böyük şərəfdir. Hər sətrini yazarkən gözlərim önündə onun siması canlanır, səsini eşidir, qayğı dolu baxışlarını hiss edirəm. Bu yazı, həm də bir vəfa borcunun ifadəsidir. Hər sətri yazarkən sanki gözlərimin qarşısında o nurani çöhrə canlanır, tanış səsi qulaqlarımda səslənir, qayğı dolu baxışları qəlbimə toxunur. Bu yazı həm də onu tanıyan, onu sevən, ondan öyrənən bir insanın minnətdarlıq məktubudur.
Bir Ziyalının portreti
Xanəhməd müəllim kəndimizin azsaylı, amma sanballı ziyalılarından biri idi. Mən dünyaya göz açanda, o, artıq rus dili müəllimi kimi fəaliyyət göstərirdi. Onun işinə, peşəsinə və xalqına olan sədaqəti hələ uşaq yaşlarımızdan hamımız üçün örnək idi. O, sadəcə dərs deyən bir müəllim deyildi. Xanəhməd müəllim, öz nüfuzunu təkcə biliklə deyil, həm də əxlaq, dürüstlük və insanlıqla qazanan bir ziyalı idi. O, kəndin, elin ağsaqqalı, haqqın yanında duran, ədalət tərəfdarı olan, təmiz və tox bir insan idi. Hər kəs onu hörmətlə qarşılayar, söhbətinə qulaq kəsilərdi. Onun bir sözü, bir nəsihəti bəzən uzun-uzadı nitqlərdən, çıxışlardan daha təsirli olurdu.
Xanəhməd müəllim yalnız öz zamanının deyil, həm də hər zamanın ziyalısı idi. Ziyalı — güclünün yanında deyil, haqqın yanında duran, yalnız öz məqsədini güdməyən, cəmiyyətin rifahını öz mübarizəsinin əsas məqsədi kimi qəbul edən insandır. Xanəhməd müəllim, həm də bu mənada ziyalı ideyasının təcəssümü idi. O, heç vaxt gücün qarşısında diz çökən biri olmadı. Onun üçün güc və nüfuz şəxsi maraqların aləti deyil, insanlara dəstək olmaq, haqqı demək, doğru yolu göstərmək və cəmiyyətin rifahına xidmət etmək üçün bir vasitə idi.
Ziyalı olmaq o deməkdir ki, insan təkcə öz həyatını yox, başqalarının həyatını da dərk edir. Xanəhməd müəllim özündən əvvəl başqalarının rifahını düşünən bir şəxs idi. O, kəndin heç bir işinə, yaxud qərarına əhəmiyyətsiz yanaşmaz, hər zaman ədalətin, doğruluğun tərəfdarı oldu. Xanəhməd müəllim dürüst bir insan idi. Onun hərəkətləri, sözləri və əməlləri bu insanın nə qədər fədakar, həssas və məsuliyyətli olduğunu göstərirdi. O, öz qəlbinin dərinliklərindən gələn həqiqətləri, yalnız özünün deyil, kəndin gələcəyini düşünərək, hər kəsə çatdırmağa çalışırdı.
O, həm də öz əxlaqi və insani dəyərləri ilə, hər kəsə nümunə oldu. İnsanlara yalnız dərs vermək, bilik öyrətməklə kifayətlənməzdi. Onun dərsləri həyatın özünü əhatə edirdi. Xanəhməd müəllimin hər bir nəsihəti, hər bir məsləhəti, bir yol göstərən işıq idi. Bu işıq yalnız onun şagirdlərinə deyil, bütün kəndə yayılaraq, insanlara haqqı, doğrunu tapmağa kömək edirdi. Onun hər bir sözü cəmiyyətə xidmət etmək, insanların həyatını daha yaxşı etmək üçün verilmiş bir dərs idi.
Ziyalı olmaq, yalnız təhsili və bilikləri ilə deyil, həm də əxlaqi dəyərləri ilə insanların həyatına yön verə bilməkdir. Xanəhməd müəllim bu mübarizəni daim həyata keçirirdi. O, təkcə böyük bir müəllim deyil, həm də böyük bir insandı. Onun həyatı, əməlləri, kəlamları bizə belə nümunə qoydu: Ziyalı olmaq, sadəcə biliklə deyil, əxlaq və dürüstlük ilə ölçülür.
Müəllimlik missiyası və özünəməxsus yanaşması
Rus dilini ana dili səviyyəsində bilən Xanəhməd müəllim bu dili sevə-sevə, böyük həvəs və fədakarlıqla öyrədərdi. Qış-yay, gecə-gündüz demədən çalışar, heç bir çətinlik onun yoluna sədd ola bilməzdi.
Xanəhməd müəllim rus dilinin mürəkkəb qrammatikasını, hallandırma sistemini, fel növlərinin çətinliyini, qrammatik cinslərin təsirini, vurğunun dəyişkənliyini, fellərin zaman və şəxs üzrə müxtəlif formalarını, sifət və əvəzliklərin cins və hal uyğunlaşmasını, söz düzəltmə imkanlarını və cümlə quruluşundakı söz sırası sərbəstliyini sadə, lakin dərin məntiqə söykənən izahları ilə asanlaşdırardı. Hər qaydanı həyatın içindən çıxardığı nümunələrlə bağlılayar, hər misalı konkret hadisə ilə əlaqələndirərdi ki, şagirdlər yalnız nəzəriyyəni yox, dilin gündəlik həyatda necə işlədiyini də görə bilsinlər.
Onun dərsləri heç vaxt darıxdırıcı və monoton olmazdı. Hər dərs sanki bir həyat məktəbinin yeni səhifəsi idi. Xanəhməd müəllim dərs prosesini hər bir şagirdin xarakterinə, qabiliyyətinə və maraqlarına uyğun qurardı. Rus dilini öyrətməyi sadəcə sözləri və qaydaları öyrətmək kimi qəbul etməzdi. O, bu dili öyrənməklə yanaşı, onun ruhunu, təfəkkür tərzini və düşüncə sistemini dərk etməyi vacib sayardı. Hər dərsdə dilin gözəlliyini, məntiqini və ahəngini hiss etdirməyi bacarardı.
Tətil dövründə də öz işini yarımçıq qoymazdı. Şagirdlərinə düşünülmüş tapşırıqlar verər, onların biliyini və dünyagörüşünü daim inkişaf etdirməyə çalışardı. O, təkcə müəllim yox, həm də yol yoldaşı, məsləhətçi və dost kimi şagirdlərinin yanında olardı. Onun dərsində müəllimlə şagird münasibəti sərt rəsmi çərçivədə deyil, qarşılıqlı hörmət və sevgi üzərində qurulmuşdu.
Xanəhməd müəllimin müəllimlik sənətinə yanaşması təkcə peşəkarlıq deyil, həm də böyük bir mənəvi missiya idi. O, dil öyrətməklə yanaşı, insan yetişdirirdi. Onun dərslərində həm elmi bilik, həm də əxlaq dərsi verilirdi. O, şagirdlərinə düzgün danışmağı, səlist yazmağı, həmçinin haqqı deməyi, vicdanlı və ədalətli olmağı öyrədərdi. Hər bir dərs, hər bir qayda, hər bir nümunə həm də həyat dərsi idi.
Onun dərslərində insan təkcə bilik almır, həm də şəxsiyyət kimi formalaşırdı. Xanəhməd müəllim üçün müəllimlik yalnız peşə yox, bir həyat tərzi, bir əqidə idi. Öz həyatını da bu prinsiplərlə yaşayar, özü haqqında danışmağı sevməz, lakin hər davranışı, hər münasibəti ilə insanlara nümunə olardı. O, həmişə haqqın, ədalətin tərəfində durar, doğru olanı söyləyər, yaltaqlığa və ədalətsizliyə qarşı açıq mövqe nümayiş etdirərdi. Onun yanında olmaq təkcə bilik almaq yox, həm də insan kimi böyümək demək idi.
Şəxsiyyətin böyüklüyü və cəsarəti
Xanəhməd müəllimin cəsarəti yalnız sözlərlə deyil, həm də əməllərlə görünürdü. Onun həyatında haqsızlığa qarşı mübarizə aparmaq bir prinsipə çevrilmişdi. Kəndin içindəki hər hansı bir ədalətsizliklə üzləşəndə, heç vaxt susmaz, hətta bu ona çətinliklər yaşatmağa səbəb olsa da, doğru bildiyini deməkdən çəkinməzdi. Çox zaman kənddə baş verən mənfi hallara, xüsusilə tayfabazlıq və yaltaqlığa qarşı sərt mövqe tutar, bunların qarşısını almağa çalışardı. O, heç bir şəxsi maraq və ya təzyiq qarşısında geri çəkilməzdi.
Xanəhməd müəllimin ən böyük cəsarəti, kəndin bəzi ağsaqqallarının və nüfuzlu şəxslərinin özlərinin belə çəkindiyi məsələlərə müdaxilə etməkdə idi. O, hər kəsin haqqını bərpa etməyə çalışar, hətta özü üçün belə ədalətsizlik və yanlışı heç vaxt qəbul etməzdi. Bu da onun ətrafındakı insanlar üçün böyük bir örnək idi. Onun bu cəsarətli addımları, bir çox gəncin, o cümlədən mənim kimi insanların həyatda doğru yolu tapmasına səbəb olmuşdu.
Onun bu mövqeyi, sadəcə kəndin adamlarının nəzərində deyil, eyni zamanda gələcək nəsillər üçün də əhəmiyyətli bir dərs olmuşdu. Xanəhməd müəllimin mübarizəsi sadəcə onun öz həyatını deyil, bütün bir cəmiyyətin, xüsusən də gənclərin əxlaqi və mənəvi dəyərlərini formalaşdırmışdı. O, hər zaman deyirdi ki, "Doğrunu demək, həm də doğru yolda olmaqdır". Bu sözlər onun həyatında təməl bir prinsipə çevrilmişdi.
Onun mövqeyi, yalnız kənddəki insanlar üçün deyil, daha geniş mənada bütün həyatımıza dair bir mesaj idi: ədalət, mərdlik və cəsarət heç vaxt itirilməməlidir. Xanəhməd müəllim, həm bir müəllim, həm də bir ziyalı olaraq, əsl mənada böyüklüyünü və cəsarətini hər addımında, hər sözündə göstərmişdi.
Keçən əsrin Stalin repressiyasının təsiri onun taleyindən də yan keçməmişdi. Amma bu, Xanəhməd müəllimi sındırmamışdı. O, daim haqq sözünü demiş, haqqın tərəfində durmuş, ədalətsizliyə boyun əyməmişdi. Haqqı demək, üzə söyləmək, haqlı olanın yanında dayanmaq onun xarakterinin əsas cizgiləri idi. Cəsarətli idi, mərd idi. Tayfabazlıq və hambalçılıq kimi kənd həyatının bəlasına çevrilmiş hallara qarşı açıq şəkildə çıxış edərdi. Heç kimə yaltaqlanmaz, hər kəsi öz əməlinə görə dəyərləndirərdi.
Mənim üçün Ustad və yol göstərən
Orta məktəb illərimdə Xanəhməd müəllimin dərsləri mənim həyatımın ayrılmaz bir hissəsinə çevrilmişdi. Rus dilini öyrənmək heç vaxt sadə bir iş olmadı, xüsusən də onun zəngin qrammatikasını və mürəkkəb hallandırma növlərini başa düşmək. Lakin Xanəhməd müəllim bu dili öyrətməyin yalnız sözlər və qaydalar toplusundan ibarət olmadığını, əslində hər bir şagirdin düşüncə tərzini, dünyagörüşünü və yanaşma fəlsəfəsini formalaşdırmaq olduğunu gözəl şəkildə nümayiş etdirirdi.
Onun dərslərində hər bir tapşırıq, hər bir nümunə və hər bir izah, bizə sadəcə dilin strukturunu deyil, Puşkinin poetik ruhunu, Tolstoyun epik fəlsəfəsini, Dostoyevskinin insan psixologiyasına enən dərinliyini, rus xalqının dilində əks olunan duyğuları və dəyərləri anlamağı öyrədirdi. Xanəhməd müəllim üçün rus dili yalnız kommunikasiya vasitəsi yox, həm də bir mədəniyyət, bir düşüncə sistemi, bir həyat tərzi idi və o, bu dili öyrədən zaman məhz bu ruhu bizə ötürməyə çalışırdı.
Bir dəfə verdiyi hallandırma tapşırığını xüsusi təsnifatla hazırlamışdım. Orta məktəb həyatımda heç vaxt unuda bilməyəcəyim anlardan biri o an idi. Xanəhməd müəllim tapşırığımı diqqətlə oxudu və gözəl xətti ilə yazdığı "əla" qiymətini mənə verdi. O an o qiymət sadəcə bir rəqəm deyildi. O, mənim üçün onun etimadının, dəstəyinin və ən əsası, qayğısının bir simvolu idi. Bir müəllimin şagirdinə verdiyi ən böyük hədiyyə, mənim üçün məhz bu etimad olmuşdu. O qiymət mənim üçün yalnız uğurun simvolu deyil, eyni zamanda özümə inamımın artmasına, dəyərimi anlamağa səbəb oldu.
2005-ci ildə Azərbaycan Milli Məclisinə müxalif namizəd olaraq seçkilərə qatıldığım zaman, bir daha gördüm ki, Xanəhməd müəllim yalnız bir müəllim deyil, həm də həyatın hər dövründə mənə dəstək olan, doğru yolu göstərən bir yol yoldaşıdır. Onun peşəkar yanaşması və mənə verdiyi sonsuz dəstək o qədər qiymətli idi ki, heç vaxt unuda bilmərəm. Dövlət büdcəsindən maaş alan, özünün mövqeyini qoruyan bir şəxs olaraq, o, mənim müxalif fikirli olmama baxmayaraq, cəsarətlə mənim yanımda durdu. Onun mənə göstərdiyi bu dəstək yalnız hüquqi köməkdən ibarət deyildi. O, seçki prosesində mənim üçün ən yaxın dost, etibarlı müşavir və əzmkarlığın təcəssümü oldu. Hər görüşdən sonra biz birlikdə oturub, çıxışlarımı müzakirə edirdik. O, hər zaman məni düzgün istiqamətləndirir, səhvlərimi göstərir, bununla heç vaxt mənə öyrətdiyi dərsləri unutmamağımı təmin edirdi.
Bu, mənim üçün sadəcə siyasi bir mübarizə deyil, eyni zamanda həyatda necə əxlaqlı, vicdanlı və doğru olmağın dərsi idi. Xanəhməd müəllim mənə yalnız rus dilini öyrətmədi, o, mənə həyatın əsl dərslərini verdi: düzgün qərarlar verməyi, zəif anlarda belə haqqın tərəfində durmağı və heç vaxt öz prinsiplərimdən geri çəkilməməyi. Onun mənə verdiyi bu dəstək və öyrətdiyi həyat dərsləri, heç vaxt unuda bilməyəcəyim, daima özümlə daşıdığım ən dəyərli mirasdır.
Zəmanəyə mesaj
Bu gün arzulayıram ki, müəllim olmaq istəyən hər kəs Xanəhməd müəllimin həyatını dərindən öyrənsin. Onun müəllimlik missiyası yalnız dərs verməkdən ibarət deyildi. O, hər bir şagirdinə yalnız bilik vermək deyil, eyni zamanda insanlıq, ədalət və vicdan dərsləri də verirdi. Xanəhməd müəllimin şəxsiyyəti, onun kəndə və camaata münasibəti, haqq və ədalətə olan sədaqəti hər bir müəllimə nümunə olmalıdır. Onun kimi bir insanın həyatını, əxlaqını və prinsipiallığını öyrənmək, hər kəsin həyatına işıq salacaq bir dərs olar. Qonşu qonşuya, sakin həmkəndliyə, ziyalı ətrafına Xanəhməd müəllim kimi yanaşmalı, onun fəaliyyətindən dərs almalıdır. Ölkədə belə insanlar daha çox olsa, bu, cəmiyyətin həm ruhunu, həm də qüdrətini gücləndirər. Cəmiyyətin sağlamlığı və gücü insanlarının təfəkküründəki böyüklükdən və əxlaqdakı dərinlikdən asılıdır. Xanəhməd müəllim kimi insanlar ətraflarında xoş niyyət və müsbət təsir buraxır, cəmiyyətin inkişafı üçün hərəkətverici qüvvəyə çevrilirlər.
Məğrur vəfa və ağrı dolu ayrılıq
Bugün Xanəhməd müəllim həyatda yoxdur və bu, yalnız Kubin kəndimizin ziyalılıq tarixi üçün deyil, mənim şəxsi həyatım üçün də böyük və əvəzolunmaz bir itkidir. Onun yoxluğu mənim içimdəki bir boşluğu, sanki bir hissəni doldura bilməyəcək bir yeri qoydu. O, mənim mühacirətə getməyimi ən çox ürəyi ağrıyaraq qəbul edənlərdən biri idi. O, heç vaxt mənə səssizcə əlvida demədi, həmişə mənim yanımda, dəstək və istiqamət göstərən bir şəxs oldu. Anamın məzar daşında yazılan, Xanəhməd müəllimin müəllifi olduğu bir beyit onun mənə olan qayğısının, vətənə olan sevgisinin və ayrılıq həsrətinin bir simvolu kimi qalır.
Həmin sözlər mənim ruhumda dərin bir iz buraxmışdır. Hər zaman, hər an, bu sözlər mənim içimdə səslənir və həyatımın ən çətin anlarında belə məni doğru yoldan azdırmır. Xanəhməd müəllimin hər bir sözü, hər bir dəstəyi mənim üçün yalnız bir istiqamət deyil, həm də bir vəfa, bir əhd idi. Bu vəfa, bu inam həyatımda onu heç vaxt unutmamağa, onun prinsiplərinə sədaqət göstərməyə davam etməyə çağırır.
Bu yazıya son söz əvəzi
Xanəhməd müəllim təkcə müəllim deyildi. O, bir məktəb idi, bir örnək idi. Onun öyrətdiyi dərslər hələ də sinif otaqlarında səslənir, kəndimizin yollarında dolaşır, insanların dilində yaşayır. Onun xatirəsi yaddaşımızda daim işıqlı və nurlu qalacaq. Mənə isə düşən bu xatirələri yaşatmaq, nəsillərə çatdırmaq və onun adına layiq insan olmaqdır.
Ruhu şad olsun!
Ataxan Vəli Əbilov
Rotterdam, Niderland
09 may 2025-ci il