Neyjmakov: “Vaşinqtonla Bakı arasında münasibətlərin soyuması İrəvanın danışıqlarda mövqeyini gücləndirmək ümidlərini artıra bilər”
Rusiyalı politoloq, Siyasi və İqtisadi Kommunikasiyalar Agentliyinin analitik layihələrin direktoru Mixail Neyjmakovun AYNA-ya müsahibəsini təqdim edirik.
- Bildiyiniz kimi, ABŞ Dövlət Departamenti bu yaxınlarda Azərbaycanı “din azadlığını pozanlar” siyahısına daxil edib. Yəni ölkəmiz bu “qara siyahı”ya düşməyə namizəd kimi nəzarətə götürülüb. Artıq Azərbaycandan başqa Əlcəzair, Mərkəzi Afrika Respublikası, Komor adaları və Vyetnam da nəzarətdədir. Nəzarət olunan kateqoriyadan “qara siyahı”ya keçmək heç bir irəliləyiş olmadıqda sanksiya təhlükəsi ilə nəticələnir. Bir müddət əvvəl səslənən qalmaqallı bəyanatdan sonra ABŞ ilə Azərbaycan arasında istiləşmə başlamışdı və birdən-birə növbəti təxribat oldu. Nə baş verir?
- ABŞ üçün “əqrəb taktikası” olduqca ənənəvidir, belə bir vəziyyətə Vaşinqtonun mövqeyini nəzərə almaq zərurətini xatırlatmaq üçün regional oyunçu ilə bağlı daha soyuq və daha müsbət siqnallar növbə ilə dəyişir. Xüsusilə, ABŞ vaxtaşırı belə bir ölkənin rəhbərliyinə təzyiq göstərmək üçün bəhanələri xatırlada bilər. Lap məşhur rus filmi "Seçkilər günü"ndəki prinsip kimi – “biz buna azacıq göz yumduq, amma gözlərimizi aça da bilərik”.
Son bir neçə ay ərzində Vaşinqton-Bakı münasibətlərində “soyuma” və “ərimə” dövrlərinin kifayət qədər sürətlə dəyişməsi həm Bakı ilə İrəvan arasında aktiv danışıqlar prosesi, həm də Azərbaycanda prezident seçkiləri kampaniyasının başlaması ilə bağlıdır. Birləşmiş Ştatlar tez-tez güman edir ki, seçkiqabağı dövrdə digər ölkələrin rəhbərliyi təzyiqlərə daha həssas ola bilər. Yadda saxlamaq yerinə düşər ki, ABŞ bu halda məhz öz maraqlarını güdür - 2023-cü ildə Cənubi Qafqazda mövqeləri möhkəmlənən Azərbaycana Vaşinqtonun mövqeyini nəzərə almaq zərurətini xatırlatmaq istəyir. Hansının ki, Bakı ilə İrəvan arasında danışıqlarla bağlı məsələlərə dair mövqeyi mütləq deyil.
- Azərbaycanda bütün dini cərəyanlara qarşı tolerant münasibət hər kəs tərəfindən qəbul edilsə də, Dövlət Departamentinin belə bir addımı açıq-aşkar qeyri-dost xarakter daşıyır. Belə bir bəyanatın ikitərəfli münasibətlərə real mənfi təsiri olacaqmı?
- Hazırda bu gündəm, təbii ki, Bakı ilə Vaşinqton arasında ikitərəfli münasibətləri çətinləşdirir. Bu, Azərbaycan rəsmilərinin - məsələn, Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin nümayəndələri və ya İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkil Səbinə Əliyevanın reaksiyasından da görünür. Bununla belə, Entoni Blinkenin rəsmi Bakının xatırlanması və Azərbaycanın Dövlət Departamentinin xüsusi müşahidə siyahısına salınması ilə bağlı bəyanatının özü ABŞ-ın Cənubi Qafqazdakı taktikasının yalnız bir təzahürüdür. Tamamilə mümkündür ki, Vaşinqtonla Bakı arasında münasibətlərdə yeni nisbi ərimə, məsələn, Azərbaycanda prezident seçkiləri başa çatdıqdan bir müddət sonra baş verə bilər.
Bu müddət ərzində Amerika tərəfi hesab edə bilər ki, rəsmi Bakı seçkilər başa çatdıqdan sonra təzyiqlərə daha az həssas olub və gərginliyi azaltmaq üçün onun istiqamətində bir sıra addımlar atmağa dəyər. Bundan başqa, Vaşinqtonun üçüncü ölkələrlə münasibətləri də ABŞ-Azərbaycan münasibətlərinə təsir göstərə bilər. Məsələn, Amerika tərəfinin Türkiyə ilə qarşılıqlı fəaliyyətə marağını artıran əlavə amillər (o cümlədən Rusiya-Ukrayna münaqişəsi fonunda) ABŞ-ı Azərbaycana qarşı bir sıra qarşılıqlı addımlar atmağa sövq edə bilər.
- “Şəraitlərin qəribə təsadüfü” də maraqlıdır. Həm Azərbaycan, həm də Ermənistan ən azı çərçivə sülh müqaviləsi imzalamağa ümid etsə də, Dövlət Departamentinin bu hesabatı gündəmi məhv edir. Təsadüfdür?
- Sülh sazişi üzrə danışıqlar kontekstində bu məsələ ABŞ-ın tamamilə normal taktikasının bir hissəsi ola bilər. Demək istəyirlər ki, hazırda daha güclü danışıqlar mövqeyində olan regional oyunçulara xatırladın ki, Vaşinqton nəzərə alınmalıdır. Yəni, ABŞ-a bu “Domokl qılıncı” Bakını İrəvan qarşısında hansısa konkret güzəştə getməyə məcbur etmək üçün yox, Cənubi Qafqazda ali hakimin məhz Amerika tərəfi olduğunu sübut etmək üçün lazım ola bilər. Yəni, mübahisəli məsələləri həll edərkən ona müraciət etmək lazımdır.
Eyni zamanda, ABŞ Dövlət Departamentinin hazırkı hesabatının təqdim olunduğu şərait həqiqətən tükənmiş olsa belə, Amerika tərəfi təzyiq üçün belə bir bəhanədən istifadə edə bilər. Qismən bənzətmə üçün “soyuq müharibə” dövründə qəbul edilmiş ABŞ Ticarət Aktına (“Cekson-Venik Düzəlişi”) 1974-cü ildə edilən düzəlişin məşhur nümunəsini xatırlayaq. Məlum olduğu kimi, bu düzəlişin ləğvi Vaşinqtonun postsovet ölkələri, o cümlədən ABŞ-la gərgin münasibətləri olmayan dövlətlərlə siyasi sövdələşmələr üçün bəhanələrdən biri olaraq qaldı. Təbii ki, hüquqi nöqteyi-nəzərdən bunlar fərqli hadisələrdir, lakin siyasi mexanizm bir çox cəhətdən oxşar şəkildə fəaliyyət göstərə bilər. Ola bilsin ki, ABŞ Dövlət Departamenti dini etiqad azadlığının vəziyyəti ilə bağlı illik hesabatında Azərbaycanı oxşar kontekstdə və siyasi fon dəyişikliyindən sonra (o cümlədən yuxarıda qeyd olunan sülh sazişi) xatırlaya bilər, lakin Vaşinqton üçün bu bəhanəni saxlamaq Bakı ilə siyasi alver etmək kontekstində vacib ola bilər.
- Sizcə, Dövlət Departamentinin qərəzli sənədi bu il sülh sazişinin imzalanması prosesinə təsir edəcəkmi?
- ABŞ-Azərbaycan münasibətlərindəki problemli amillər Bakı və İrəvan nümayəndələri arasında Vaşinqtonda danışıqları ən azı müvəqqəti olaraq çətinləşdirə bilər. Məlum olduğu kimi, Ermənistan Təhlükəsizlik Şurasının katibi Armen Qriqoryan bu yaxınlarda İrəvanın bu saytda xarici işlər nazirləri səviyyəsində danışıqlarda iştiraka razılığını təsdiqləsə də, 2024-cü il yanvarın 9-da yaranmış vəziyyətlə əlaqədar rəsmi Bakı bu barədə açıqlama verməyib. Xarici İşlər Nazirliyi rəhbərinin belə bir iclasda iştirakı və tədbirin vaxtı açıqlanmayıb.
Bundan əlavə, Vaşinqtonla Bakı arasında münasibətlərin müəyyən qədər soyuması İrəvanın Azərbaycanla dialoqda mövqelərini gücləndirmək ümidlərini artıra bilər. Başqa bir şey odur ki, əhəmiyyətli sazişlər bağlanmazdan əvvəl son mərhələdə adətən tərəflər arasında ən böyük fikir ayrılığına səbəb olan məsələlər müzakirə olunur - buna görə də qeyri-ictimai məsləhətləşmələrin tempi yüksək sürətlə davam edərsə, razılaşmanın yekun mətni üzrə razılaşma əldə edilir. 2024-cü ilin yanvar-fevral aylarında müəyyən siyasi səbəblərdən sülh razılaşması prosesi hər halda yavaşlaya bilər.
Eyni zamanda, həm Bakının, həm də İrəvanın ən azı 2024-cü ilin sonuna qədər belə bir sənədi imzalamaq motivləri var. Burada ABŞ faktorunu da nəzərə almağa dəyər. Təxminən 2024-cü ilin yayında Amerikada prezident seçkiləri kampaniyasının həlledici mərhələsi - Demokratlar və Respublikaçılar partiyalarının qurultayları tərəfindən namizədlərin rəsmi irəli sürülməsindən sonra başlayacaq. Yəni, təxminən ilin ortalarından Vaşinqtonun Cənubi Qafqaza diqqəti çox güman ki, azalacaq – bu, hazırkı şəraitdə İrəvandan daha çox Bakıya manevr imkanı verə bilər. Bu, İrəvanı sülh sazişi ilə bağlı danışıqlardakı mövqelərini, ilk növbədə, bunun üçün vaxt olduqda, yanvar-fevral aylarından daha fəal müdafiə etməyə, eyni zamanda, sənədin optimal şəkildə - yazın ortalarına qədər imzalanması üçün səy göstərməyə sövq edə bilər.
Amma eyni amili nəzərə alan rəsmi Bakı 2024-cü ilin yay-payız aylarında danışıqlarda mövqeyinin güclənə biləcəyini gözləyə bilər. Yəni, yaxın aylarda - çox güman ki, ilin birinci yarısında Azərbaycan danışıqların sürətinin səngiməsinin onun maraqlarına fundamental təhlükə yaratmayacağını güman edəcək. İlham Əliyevin 2023-cü il noyabrın 23-də “Euronews” telekanalına müsahibəsində “burada vaxt o qədər də vacib deyil, hər iki ölkə üçün gündəm önəmlidir” fikrini xatırlayaq. Bununla belə, digər xarici siyasət amilləri də Bakını sövq edəcək ki, bu məsələdə İrəvanla dialoq lüzumsuz olaraq ləngiməsin və 2024-cü ilin sonuna qədər sülh müqaviləsi bağlansın.
Məsələn, Azərbaycan sülh sazişi üzrə danışıqların onun üçün əlverişli beynəlxalq şəraitdə, o cümlədən Türkiyənin kifayət qədər sabit daxili siyasi vəziyyəti olduğu və bir çox nüfuzlu oyunçuların Rusiya-Ukrayna müharibəsi fonunda Ankara ilə təmaslarda maraqlı olduqları, həmçinin İranın diqqətinin bir çox cəhətdən Yaxın Şərq böhranına yayındığı bir vaxtda başa çatmasına çalışa bilər.