ABŞ və İsraildən olan məsləhətçilər İranda dünyanın ən qəddar məxfi xidmətini necə yaradıblar?
Tehranın şimalında, elit Dərbənd rayonuna bitişik, Evin adlı darıxdırıcı bir rayon var. Məsələn, Dərbənddə İranın sonuncu şahı Məhəmməd Rza Pəhləvinin rəsmi iqamətgahı olan Ağ Saray yerləşir. Amma Evin siyasi məhbuslar üçün həbsxanasına görə dünyada daha çox məşhurdur. Ötən il İranda keçirilən etiraz aksiyalarının bir çox fəal iştirakçısı həbs olunduqdan sonra məhz bu yerə aparılıb. Halbuki həbsxana hələ İslam İnqilabından əvvəl Evində peyda olub: 1972-ci ildə şahın hakimiyyəti altında iğtişaşların və inqilabların qarşısını almaq üçün tikilib və əvvəldən siyasi məhbuslar üçün nəzərdə tutulub. Bədnam “Evin” həbsxanasının niyə peyda olması, onun 20-ci əsrin ən qəddar repressiv xidmətlərindən biri tərəfindən necə idarə olunması, şahın məxfi polisinin formalaşmasında ABŞ və İsrail mütəxəssislərinin hansı rol oynaması barədə “Lenta.ru" maraqlı məlumatları əks etdirən məqalə dərc edib. AYNA sözügedən materialı istinadla təqdim edir:
Daha kommunist yoxdur
SAVAK - abbreviatura fars dilində Dövlət İnformasiya və Təhlükəsizlik Xidməti (Sazman-e Ettelaat və Əmniyyəti Keşvar) deməkdir.
Şah Rza Pəhləvi 1952-1953-cü illərdə hakimiyyəti demək olar ki, itirdikdən sonra gizli polis yaratmaq qərarına gəldi. O zaman İranın Baş naziri mütərəqqi millətçi və mötədil sosialist Məhəmməd Müsəddiq idi. O, 1951-ci il aprelin sonunda Məclis tərəfindən vəzifəyə təyin edildi. Və bir ay əvvəl Müsəddiq Britaniyanın “İngiltərə-İran Neft Şirkəti”nə məxsus neft konsersiumlarının milliləşdirilməsi haqqında qanunun qəbulunda fəal iştirak edib.
İranın Baş naziri Məhəmməd Müsəddiq parlament binası yaxınlığında izdiham içərisində. O, neft sənayesinin milliləşdirilməsi ilə bağlı fikirlərini öz tərəfdarlarına bildirir - 27 sentyabr 1951-ci il.
Müvafiq qanun qəbul edilənə qədər ingilislər İranın “qara qızıl”ının çıxarılmasından pay alırdılar. Lakin 1951-ci il martın 15-də hər şey dəyişdi. Məhəmməd Müsəddiq təbii ehtiyatların milliləşdirilməsinin simvolu oldu. Böyük Britaniya buna cavab olaraq, Məclisin qərarını ləğv etmək üçün hökumətə təzyiq göstərməyə başladı. Lakin siyasətçi inadında qaldı və bütün ingilis mütəxəssislərini və məsləhətçilərini ölkədən qovdu. Sonra isə 1952-ci ilin oktyabrında Böyük Britaniya ilə diplomatik əlaqələri tamamilə kəsdi.
Bundan əlavə, Müsəddiq ölkədə “Tudə” Kommunist Partiyasının fəaliyyətinə çox önəm verirdi. Bu fakt ABŞ-ı narahat edirdi - o vaxta qədər Amerika hakimiyyət orqanları kommunist ideologiyasının bütün dünyada yayılmasından demək olar ki, qorxurdular.
Müsəddiq hökumətini sabitsizləşdirmək üçün Böyük Britaniya və ABŞ İran neftinə embarqo qoyub. Bu da öz təsirini göstərdi: kəskin iqtisadi tənəzzül bütün İranda on minlərlə insanı küçələrə çıxardı. Lakin onlar Baş nazirə və hökumətə qarşı deyil, İranda Qərb maraqlarının əsas dirijoru olan Rza Pəhləviyə etiraz edirdilər. Nümayişlərə “Tudə”dən olan kommunistlər və Müsəddiqin başçılıq etdiyi “Milli Cəbhənin Fəalları” rəhbərlik edirdilər. Şəhərlərdə etirazçılar şahın abidələrini sökdülər. Şah ölkəni tərk etməli oldu - əvvəlcə Bağdada, oradan isə Romaya qaçdı.
ABŞ radikal hərəkət etmək qərarına gəldi. Məhəmməd Müsəddiqin hakimiyyətdən uzaqlaşdırılması əməliyyatı üçün Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinə 19 milyon dollar ayrıldı - o dövrlər üçün böyük pul idi.
Şah Məhəmməd Rza Pəhləvi taxta çıxdıqdan az sonra - 1941-ci il.
Jurnalist Vinsent Bevinsin “Cakarta metodu” kitabında yazdığı kimi, Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi İran Baş nazirini İslamın düşməni və korrupsioner elan edən bukletlər və plakatlar çap etdirib, həmçinin “Tud” üzvləri adı altında məscidə hücum etmək üçün bir qrup insanı ələ alıb, İran ordusuna rüşvət verib və onları hökumətə qarşı üsyan qaldırmağa razı salıb.
Qarşıdurma 1953-cü il avqustun 19-da baş verdi. Həmin gün general Fəzlullah Zahidinin (İranın keçmiş daxili işlər naziri, 1951-ci ildə Baş nazir tərəfindən vəzifəsindən azad edilmiş) komandanlıq etdiyi ordu hissələri, o cümlədən tanklar Tehran küçələrinə çıxarıldıb. Top və pulemyotlardan nümayişçilərə atəş açıldı.
İki yüz adam ölüb, beş yüz nəfər yaralanıb, etirazçılar müxtəlif istiqamətlərə qaçıblar. Axşam saatlarında Məhəmməd Müsəddikin evini tanklardan atəşə tutan hərbçilər hökumət başçısını həbs ediblər. Fəzlullah Zahidi Romaya, şaha xəbər göndərib ki, İrana qayıda bilər. Bundan əlavə, üsyançıların lideri dərhal Böyük Britaniyaya güzəştləri geri qaytarıb.
“Tudə” və ya ölkə daxilində başqa qüvvələrin yenidən onun hakimiyyətinə təhlükə olacağı qorxusu Rza Pəhləvini ən qəddar mübarizə forması olan repressiv quruluş yaratmaq qərarına gətirib çıxardı. Beləliklə, xarici diplomatların məsləhəti ilə şah SAVAK-ı qurub.
Sirlərin sirri
SAVAK rəsmi olaraq 20 mart 1957-ci ildə yaradılıb. Lakin amerikalı mütəxəssislərin rəhbərliyi altında bu strukturun özəyi bir neçə il əvvəl formalaşmışdı. Teymur Bəxtiyar şahın gizli polisinin ilk rəisi olub. 1953-cü il avqustun 19-da çevriliş zamanı Tehranda şah əleyhinə nümayişlərin gülləbaran edilməsində iştirak edən zirehli briqadaya komandanlıq edib. Daha sonra o, "Tudə" üzvlərinə və Məhəmməd Müsəddiq hökumətinin nazirlərinə qarşı repressiv kampaniyaya rəhbərlik edib. Onun şaha sədaqətini asanlıqla izah etmək olar – Teymur Bəxtiyar şahın ikinci arvadı Soraya İsfanderanın əmisi idi (şah 1951-1958-ci illərdə onunla qanuni nikahda olub).
Tehranda SAVAK qərargahını qoruyan əsgərlər - 11 fevral 1979-cu il
Formal olaraq, adətən dövlət təhlükəsizlik orqanlarında olduğu kimi, SAVAK Rza Pəhləvinin imzaladığı qanuna uyğun şəkildə cəmiyyətin təhlükəsizliyini, İranın varlığını, onun rifahını təhdid edən qüvvələrlə mübarizə aparmalı idi. Polşalı jurnalist və 1979-cu il İslam İnqilabının şahidi Rişard Kapuşçinskinin “Şahənşah” kitabında yazdığı kimi, əslində isə SAVAK mətbuata, kitablara və filmlərə senzura, hökmə sədaqətsizlikdə şübhəli bilinən şəxslərin dindirilməsi və işgəncələrlə məşğul olub. Bununla yanaşı, rejim, şahın siyasi əleyhdarlarının izlənilməsini həyata keçirib.
SAVAK zabitləri ABŞ, Böyük Britaniya və İsrailin xüsusi xidmət orqanları tərəfindən hazırlanıb. Onlara “düzgün” sorğu aparmağı da öyrədiblər.
Gizli polis məntəqələrində heç bir işarə olmayıb. Bunlar “kimə lazımdır, o bilir” kateqoriyasından olan obyektlər olub. SAVAK öz qurumlarını hündür divarlar arxasında gözə dəyməyən daş evlərdə və villalarda yerləşdirib. Onların üzərində heç bir yazı olmayıb.
“Bu divarların arxasında baş verənlər iranlılar arasında ən dəhşətli xəbərlərin yayılmasına səbəb olub. İran SAVAK-ın mirası idi, amma SAVAK orada qeyri-qanuni təşkilat kimi fəaliyyət göstərib”, - deyə polşalı jurnalist kitabında yazıb.
SAVAK-ın keçmiş rəhbəri Nematol Nassirinin cənazəsi - fevral 1979-cu il.
1950-ci illərin sonundan etibarən “SAVAK” sözü iranlılar üçün dövlət tərəfindən mütləq qanunsuzluğun sinoniminə çevrilib. Həmin vaxt həbs üçün gizli polisin sanksiyası tələb olunmayıb. Hökumət əleyhdarı şəxs sadəcə olaraq küçədən və ya evdən yoxa çıxıb, onun haqqında artıq heç bir məlumat olmayıb. Ən yaxşı halda, o, bir neçə aydan sonra psixi pozğunluqla geri dönürmüş.
SAVAK əməkdaşları heç bir mühakimə olmadan hədə-qorxu ilə pul tələb edirmişlər. Müxtəlif dövrlərdə xidmətdə 5 ilə 15 min arasında tam ştatlı işçi olub. Bəzi tədqiqatçılar bu rəqəmin 60 min olduğunu iddia edirlər. SAVAK üçün on, hətta yüz minlərlə informator işləyib. Şübhəli həbsxanaya göndərildi və işgəncələrə məruz qalırmış ki, bu, SAVAK-ın adi təcrübəsi olub.
“Time” jurnalı 1979-cu ilin fevralında, şahın devrilməsi zamanı SAVAK-ı “İranda ən nifrət edilən və təhlükəli qurum” kimi təsvir etmişdi.
Alman memarları, İsrail texnologiyaları
Tehranda iki SAVAK həbsxanası var idi. Birincisi artıq adı çəkilən Evin rayonundakı həbsxana idi, ikincisi, əsas həbsxanası isə paytaxtın tam mərkəzində, İslam İnqilabından əvvəl “Tubhane” adlanan, indi İmam Xomeyni meydanında yerləşən həbsxana olub.
Hər iki həbsxana alman memarlarının layihəsi əsasında tikilib. "Evin" 1972-ci ildə, xüsusi olaraq SAVAK-ın ehtiyacları üçün inşa olunub. Paytaxtın mərkəzindəki istintaq təcridxanası isə 1930-cu illərin ortalarında, əvvəlki şah Məhəmməd Rzanın atası Rza Şah Pəhləvinin dövründə olub. 1930-cu illərdə şah nasist Almaniyasının rəhbərliyi ilə dostluq edirdi. Ola bilsin ki, İran hökmdarına yeni müasir həbsxananın lazım olduğunu təklif edən də nasist xadimləri olub.
İran şahı Məhəmməd Rza Pəhləvi (ortada) və Baş nazir Şapur Bəxtiyar (sağda) - Tehran, 6 yanvar 1979-cu il.
İstintaq təcridxanasının quruluşu məhbusları mümkün qədər sıxışdırmağa hesablanıb. Ən azı bir nüansı götürək: kameraların yerləşdiyi dəhlizlərdə yüksək səslə cingildəyən kilidləri olan ağır qapılar var - belə ki, onların cingiltisi dəhlizdəki bütün məhbusların yuxusunu poza bilir, hətta kimsə çıxarılanda və ya oraya biri gətiriləndə belə hücrələrdə hər kəs bunu eşidə bilir.
İşgəncə otaqlarından gələn səs xüsusi səsgücləndirici vasitəsilə kameralara göndərilirmiş ki, işgəncələrə məruz qalanların qışqırtılarını hamı eşidə bilsin. İşgəncə kameralarının hər yanı daşdandır, oraya heç bir kənar işıq daxil olmur.
1972-ci ildə İstintaq Təcridxanası SAVAK-ın şöbələrindən birinin - Sabotajla Mübarizə üzrə Birləşmiş Komitənin idarəçiliyinə keçib. Bu struktur gizli polisdə ən ekstremal struktur olub. Burada israilli mütəxəssislər tərəfindən təlim keçmiş ən peşəkar müstəntiqlər işləyiblər.
Cəzaçəkmə müəssisələrində və istintaq təcridxanalarında məhbuslar elektrik kabeli parçaları ilə döyülür, əllərindən və ya ayaqlarından asılır, suda boğularaq öldürülür, elektrik cərəyanına məruz qalır, sümükləri sındırılırdı. Məhkumlara da şüşə qırıqları və qaynar su ilə işgəncələr verilir, dişləri və dırnaqları çıxarılır. Zorbalığın ən sadist formalarından biri canlı insanın kəllə sümüyünün kəsilməsidir. "Evin"də kameralara xüsusi olaraq qoşulmuş borular olub ki, onların vasitəsilə həddindən artıq soyuq və ya həddindən artıq isti hava verilə bilərdi.
“Əlimi batareyaya bağlayaraq getdilər. Radiator qızdı, istilik polad qandallara yayıldı və qışqırmağa başladım. Altı saat qışqırmağıma göz yumdular”, həmin həbsxanada olmuş İran vətəndaşlarından biri anonimlik şərti ilə “The Washington Post”a deyib.
İnqilabçılar Tehranda İslam İnqilabı zamanı Şah Məhəmməd Rza Pəhləvinin portretini yandırırlar – Fevral, 1978-ci il.
İstintaq Təcridxanasında, dindirmə otaqlarında stendlərdə kiçik kameralar olub - heyvanlar üçün deyil, insanlar üçün. İstintaq aparanları içəri yerləşdiriblər və müstəntiq istənilən vaxt işığı yandıra bilirmiş. Kamera qızır və məhkum sözün əsl mənasında bişir. Məhkum işgəncələrə məruz qaldıqdan sonra, stolun, stulun və təbii ki, çarpayının olmadığı, tək, çox dar kameraya göndərilib: soyuq beton döşəmə, beton divarlar, hündür beton tavan...
Oxşar vəziyyət çox çarpayılı kameralarda da olub: stol, stul, çarpayı olmayıb. Çox oturacaqlı kameralar elə doldurulurmuş ki, insanlar uzansalar və ya otursalar, sözün əsl mənasında bir-birinin üstünə olsunlar.
1972-1979-cu illərdə İranın hazırkı ruhani lideri Ayətullah Əli Xamenei də daxil olmaqla təkcə İstintaq Təcridxanasından təxminən 8500 nəfər keçib. Vaxtilə SAVAK əməkdaşları orada məhkəməsiz edamlar həyata keçiriblər: insanlar sadəcə olaraq yoxa çıxıblar və bir daha görünməyiblər. Nə vaxt və necə ölüblər – hələ ki, məlum deyil.
Həbsxana kameralarında kişilərdən başqa qadınlar və azyaşlılar da olub. Onların hamısının ən azı müxalif siyasi qruplarla əlaqəsi var imiş. Ziyalılar həbs olunurmuş - Rişard Kapuşinskinin ifadə etdiyi kimi, sadəcə "kitab oxumağı bildikləri üçün".
Şahın devrilməsinin səbəblərindən biri
1978-ci ilin sentyabrında Şah Rza Pəhləvi Almaniyanın həftəlik nəşri olan “Ştern”in müxbirinə müsahibə verir: şah özünü Qərb tipli lider kimi göstərirdi, jurnalistlərin diqqətini çəkirdi, xarici müxbirlərdən gizlənmirdi, onlarla ünsiyyət qurmağı bilirdi.
Məhəmməd Rza Pəhləvi və həyat yoldaşı Fərəh ABŞ-a səfəri zamanı - 16 noyabr 1977-ci il.
O vaxta qədər SAVAK 20 ildən artıq idi ki, İranda repressiyalar aparırdı və onun fəaliyyəti getdikcə ölkə hüdudlarından kənarda da tanınırdı.
Jurnalist sual verir: “İranda nə qədər siyasi məhbus var?”.
Şah cavab verir: “Bu anlayışla nə demək istəyirsən? Bununla belə, güman edirəm ki, kim nəzərdə tutulur – mindən az”.
Jurnalist: “Onların heç birinə işgəncə verilmədiyinə əminsinizmi?
Şah: “Mən indi işgəncəni ləğv etməyi əmr etdim”.
O vaxta qədər ədalətsiz edam edilən SAVAK-ın şaha sədaqətsizlikdə şübhəli bilinənlərin sayı minlərlə idi, on minlərlə gizli polisin həbsxanalarından keçdi. Bunlar minimal hesablamalardır, edam olunanların on və hətta yüz minlərlə olması haqqında faktlar var.
SAVAK hər hansı bir fitnəni kökündən yatıracaq repressiv bir qurum kimi formalaşmasına baxmayaraq, şahın devrilməsinin əsas səbəblərindən biri idi. İqtisadi vəziyyətin durmadan pisləşməsi, total korrupsiya, siyasi azadlıqların olmaması, gizli edamlar və işgəncələr fonunda çarəsizlik iğtişaşları baş qaldırdı. İğtişaşlar getdikcə genişmiqyaslı nümayişlərə çevrildi - nə SAVAK, nə də ordu onları dayandıra bildi. Və 1978-ci il boyu ölkə etirazlarla sarsıldı.
1979-cu il yanvarın 16-da Rza Pəhləvi Tehrandan xaricə qaçdı. Qoruyucu heç kim qalmadı və hərbçilər kütləvi şəkildə etirazçıların tərəfinə keçməyə başladılar.
Seyid Əli Xameneinin Tehran Universitetində cümə namazı zamanı xütbəsi - 27 iyul 1980-ci il.
Fevralın 1-də rüsvay olmuş Ayətullah Ruhullah Musəvi Xomeyni İrana qayıtdı və hakimiyyəti öz əlinə aldı. O vaxta qədər SAVAK özünü ləğv etmişdi, işçiləri gizlənərək xaricə qaçmağa çalışırdılar. Bunu kimlərsə bacardılar. Məsələn, İstintaq Təcridxanasının rəisi Pərviz Sabetan hələ də yaşadığı ABŞ-a gedib və indi onun 87 yaşı var.
Yeni hökumətin tərəfdarları bir-birini əvəz edərək 22 il SAVAK-a rəhbərlik edən dörd generalın hamısını ələ keçirə bildilər. Onların hamısı şərti “xalq məhkəməsi”ndən sonra güllələniblər. Yaxalandıqdan sonra gizli polisin bəzi üzvləri yerindəcə edam edilib.
1979-cu ilin yazında yeni hakimiyyət sovet jurnalistləri üçün "Evin" həbsxanasına tur təşkil edib. Keçmiş məhbuslar jurnalistlərə məruz qaldıqları işgəncələrdən danışıblar.
Lakin həbsxana qısa müddət ərzində boş qalıb. Tezliklə orada yeni siyasi rejimin - İran İslam Respublikasının məhbusları peyda oldu.
İranlı keçmiş SAVAK həbsxanasında, indiki muzeydə müstəntiqlərin və məhbusların mumdan hazırlanmış manikenlərinə baxır - Tehran, 7 yanvar 2019-cu il.
Tehranın mərkəzindəki istintaq təcridxanası da şah devriləndən sonra təyinatı üzrə fəaliyyətini davam etdirirdi. Təcridxana yalnız 2000-ci ildə bağlandı. 2017-ci ildə isə orada “Ebrat” muzeyi (“Təhsil” muzeyi) açılıb. Bu, SAVAK fəaliyyətlərinə həsr olunmuş ölkənin əsas muzeyidir. Təbii ki, artıq İran İslam Respublikasında olan məhbusların başına gələnlərlə bağlı bir kəlmə də yoxdur.
SAVAK tərəfindən hakimiyyəti şübhə altına alınan və edam edilən İranın son şahı Məhəmməd Rza Pəhləvi üçüncü arvadı Fərəhlə birlikdə ölkə-ölkə dolaşdılar. Onun 1979-cu ilin noyabrında ABŞ-a gəlişi radikal gənclərin Tehrandakı Amerika səfirliyini ələ keçirməsinə səbəb oldu. Nəticədə ağır xəstə, məhrumiyyətlərə məruz qalan şah Misirə gəldi və 1980-ci il iyulun 27-də 60 yaşında vəfat etdi.
Turan Abdulla