Ölümdən əvvəl son anlarımızı təsəvvür edərkən, bəlkə də sevdiklərimizə nə deyə biləcəyimizi və ya o anda fiziki olaraq necə hiss etdiyimizi təsəvvür edə bilərik. Bəs ölümdən əvvəlki son anlarda əslində nə baş verir?
“Hospice & Palliative Care Buffalo”nun Baş Tibb Mütəxəssisi və Baş İcraçı Direktoru və “Ölüm bir yuxudur” kitabının müəllifi Xristofer Kerr Health Digest-ə verdiyi müsahibədə xəstələri və onların yaxınlarını ölümdən əvvəl son anlarında hansı fiziki və emosional təcrübələr gözləyə biləcəyindən danışıb.
Doktor, “Əksər insanlar üçün ölümün fiziki prosesi gözləniləndən və ya qorxduğundan daha yumşaq və fiziki cəhətdən daha az dramatikdir. Kəskin yaxud qəfil ölüm istisnadır və əksər insanlar üçün ölüm yavaş həmçinin tədricən çürümə prosesidir”, deyə açıqlayıb. O bildirir ki, bu, cəmiyyətin ölüm haqqında təkbaşına təcrid olunmuş bir hadisə kimi anlayışına ziddir. Dr. Kerr deyir: “Yalnız müasir tibbin obyektivindən, biz spesifik orqan çatışmazlığı haqqında düşünürük, lakin insanlar çox daha bütöv şəkildə ölürlər. Biz hissə-hissə yox, bütöv ölürük. Əgər itirdikləriniz haqqında düşünsəniz, aylarla daha az etdiklərini xatırlaya bilərsiniz. Bu dəyişikliklər incə ola bilər, lakin tendensiya daha çoxdur. Bu, daha çox istirahət və ya yuxuya ehtiyacı olduğu halda, səylərin azalması və ya funksiyanın itirilməsi istiqamətindədir”.
- Uşaq pulu ilə bağlı nazir müavinindən AÇIQLAMA
- "Ermənilər Şuşa həbsxanasında ölənləri 5-5, 10-10 basdırırdılar" - Azərbaycanlı əsir
- Hansı hallarda qida məhsulları təhlükəli hesab edilir?
Doktor, “Ömrün sonuna doğru daha dərin və uzun yuxu dövrlərinə qarşı bir cazibə var. Əslində, ölmək ən yaxşı şəkildə yuxunun dərinliyində baş verən, müxtəlif orqan funksiyalarının tədricən dəyişdiyi “buraxılış” prosesi kimi düşünülür. Mütərəqqi və rahat yuxu olaraq ölmək dönəmi konsepsiyasını qiymətləndirmək vacibdir, çünki rahat ölüm üçün insan təkcə fiziki cəhətdən rahat deyil, həm də psixoloji cəhətdən dinc olmalıdır”, deyir. Dr. Kerr bu təbii cazibəni yatmağa təşviq edir, çünki müqavimət ölüm prosesinə qarşı hərəkət edir.
Dr. Kerr, “buraxma” prosesinin insanın tənəffüs formalarına da təsir edə biləcəyini izah edir və “Bu fiziki aşağı meyl yavaşlayan və sonrakı nəfəs qalmayana qədər tez-tez uzun fasilələrlə kəsilən nəfəsləri əhatə edir”, deyir. Dr. Kerr qeyd edir ki, bu dəyişiklikləri müşahidə etmək xüsusilə ölənin yaxınları üçün çətin ola bilər. “Əlbəttə ki, ölümə görünüşdəki dəyişikliklər və ya səs-küylü nəfəs kimi narahatedici fiziki faktlar daxildir. Ancaq xəstənin şüurunun ümumiyyətlə yoxa çıxdığını və çarpayının yanında bu dəyişikliklərin şahidi olanlar üçün daha çətin olduğunu qəbul etmək vacibdir”, deyir.
Dr. Kerr, tənəffüsdəki dəyişikliklərlə yanaşı, insanın ölümdən əvvəl son anlarında müxtəlif fiziki dəyişikliklərin baş verdiyini də izah edir: “Digər dəyişikliklərə qan təzyiqinin aşağı düşməsi, ətrafların soyuması və rənginin dəyişməsi daxildir. Gözlər şüşəvari, yaşlı və ya açıq ola bilər”. Dr. Kerr daha sonra izah edir ki, bu fiziki dəyişikliklərin bəziləri əslində bədəndə rahatlama əlamətləridir: “Ölümə yaxın olmağın digər narahatedici əlamətləri arasında çənənin aşağı düşməsi ola bilər ki, bu da mübarizəni deyil, istirahətin dərinliyini əks etdirir. İstirahət həm də sidik kisəsi və ya bağırsaq funksiyasının itirilməsinə səbəb ola bilər”.
Dr. Kerr qeyd edir ki, münasibətlərdəki bu vurğu çox vaxt insanın ölümdən əvvəl, yaxınlarının əhatəsində olan son anlarına keçir. Dr. “Çox vaxt ölüm ayağında olan xəstə sevgi ifadələri üçün yer yaradır və bu, həyatın təsdiq oluna bildiyi anlardır. Əslində insanlar öldüyü üçün yaşamağı dayandırmırlar. Bu baxımdan ölüm əksinə zəngin və dolğun bir həyatın bağlanması üçün heç vaxt tibbi bir hadisəyə çevrilə bilməz”, deyir.
Hər təcrübənin fərqli olacağını qəbul edən Dr. “Həyatda çox az şey vidalaşmaq qədər çətindir. Ölənin unikallığını və o insanla xüsusi münasibətinizi nəzərə alsaq, bu söhbətlərə yanaşmağın bir yolu yoxdur. Ona görə də ölənin nə ilə rahat olacağına sahib olmaq önəmlidir, ancaq bunu qəbul etməyənlər də var”, deyir. Əsasən, Dr. Kerr yaxınlarını ölənin son anlarında nəzarəti ələ almasına icazə verməyə təşviq edir.
Bundan əlavə, Dr. Kerr sevdiklərini vidalaşmaya tək bir an deyil, davam edən bir proses kimi baxmağa təşviq edir: “Bu son günlər çox qiymətlidir və paylaşılan sevgiyə görə minnətdarlıq bildirməyin vaxtıdır. Ölmək təcriddir və mənalı ünsiyyət yalnız ölənlərə lütf ilə ləyaqət gətirmir, həm də həyat üçün razılıq verir”.
Dr. Vidada Kerr bildirir ki, vidalaşarkən bəzən az kəlmələr daha çox əhəmiyyət kəsb edir. Dr. İra Byokun işinə istinad edən Dr. Kerr qeyd edir ki, “Xahiş edirəm məni bağışla”, “Mən səni bağışlayıram”, “Təşəkkür edirəm” və “Səni sevirəm” ifadələri əksər vaxtlarda kifayətdir: “Sözlərə ehtiyac qalmadıqda və ya mümkün olmadıqda, sadəcə toxunmaq da çox vaxt lazım olan yeganə jestlərdir”.lent.az