Ədəbiyyatşünas Sərvanə Dağtumasın “Yeraltı (underground) ədəbiyyat”ı, əslində, nədir?” adlı yazısını təqdim edirik.
“Yeraltı mədəniyyət” müasir incəsənətdə (musiqi, ədəbiyyat, kino, təsviri incəsənət və s.) kütləvi mədəniyyətə, əsas və rəsmi sənətə zidd olan yaradıcı meyllər toplusudur. “Yeraltı mədəniyyət”ə qeyri-rəsmi, müstəqil və ya senzuralı növlər və sənət əsərləri daxildir. “Yeraltı” ilə əsas cərəyan arasındakı sərhəd həmişə bulanıqdır, çünki bir “yeraltı” olaraq başlayan bir çox sənət növü və əsərləri zaman keçdikcə populyarlaşdı və geniş yayıldı. “Yeraltı”, hakim ideologiyanı pozmaq, üslub və dil məhdudiyyətlərini bilməmək, ümumiyyətlə, qəbul edilmiş dəyərləri, normaları, sosial və bədii ənənələri rədd etmək, tez-tez ictimaiyyəti şoka salmaq, üsyanla xarakterizə olunur.
“Yeraltı cəmiyyət”də qəbul edilən siyasi, əxlaqi və etik istiqamətləri və davranış stereotiplərini rədd edir və tez-tez pozur, gündəlik həyatda yeni davranış modelləri tətbiq edir. “Amerika və Avropa yeraltı”larının tipik mövzuları "cinsi inqilab", narkotik, din əleyhinə, marjinal qrupların problemləridir. Bu termin XX əsrin ikinci yarısında yaranıb və istifadə olunmağa başlayıb. Ekstremal və avangard metal və grunge kimi rok musiqisinin bəzi növləri “yeraltı” olaraq təsnif edildi. Hip-hopun bu anlayışı “gi-funk və gangsta rap”ə aid edilə bilər.
Çox vaxt kasıb məhəllələrdən olan İspan və Afrikalı Amerikalılar kiçik qruplarda körpülər altında, parklarda və köhnə klublarda qovuşmaq və rap döyüşləri üçün toplanırdılar. Sonradan, “yeraltı üslublar” sonradan çox məşhur olan bu cür "partiyalardan" yarandı. SSRİ-də “yeraltı” müxtəlif formalar aldı. Rəsmi senzura səbəbiylə, demək olar ki, bütün qeyri-rəsmi, yəni hakimiyyət tərəfindən tanınmayan sənət, musiqi və ədəbiyyat da daxil olmaqla, “yeraltı” olduğu ortaya çıxdı və var olmağa çalışarkən bəzən öz alt mədəniyyətini yaratmaq məcburiyyətində qaldı. Müstəqil kitab nəşrləri belə ortaya çıxdı – samizdat,musiqinin “yeraltı” yayılması - magnitizdat, qeyri-rəsmi konsertlər - ev sahibləri. Bundan əlavə, Sovet “yeraltı” siyasətinin əhəmiyyətli bir hissəsi siyasiləşdirildi, çünki kütləvi sənətdəki hər hansı bir müxalifət eyni senzura səbəbiylə xaric edildi.
"Yeraltı" sözü ona görə istifadə olunur ki, sərt rejimlər altında müqavimət hərəkatlarının tarixi var, burada “yeraltı” termini müqavimətçilərin zəruri məxfiliyinə istinad etmək üçün istifadə edilmişdir, bu termin mod mədəniyyəti , hippi mədəniyyəti , pank mədəniyyəti , texno musiqi/ rave mədəniyyəti və “yeraltı hip hop” kimi müxtəlif subkulturaları təyin etməyə başladı.
Samizdat – ədəbi, dini və jurnalistik əsərlərin qeyri-rəsmi və buna görə də senzurasız istehsalı və yayılması üsullarıdır. Samizdat haqqında ətraflı danışacağıq.
Musiqinin “yeraltı” yayımı - magnitizdat , qeyri-rəsmi konsertlər - kvartirniki.
“Yeraltı ədəbiyyat” həm avtoritar dövlətlərdə gizli istehsal olunan və yayılan ədəbiyyat, həm də plüralist cəmiyyətlərin norma və dəyərlərinə uyğun gəlməyən ədəbiyyatdır, hamının dilə gətirmədiyi etirafları edirlər, cəmiyyətin mənfi tərəflərini göstərirlər. Üçüncü mənada, “yeraltı ədəbiyyat” kimi samizdatın ədəbi keyfiyyətinə və yayılmasına çatmadan yalnız surətdə çıxarılan və ya öz nəşrlərində çıxan mətnlərdən danışılır. “Yeraltı ədəbiyyat”la fanzinlər arasında keçidlər də axıcıdır. Tətbiq olunan norma və qanunlardan asılı olaraq “yeraltı ədəbiyyat”ın məzmunu və estetik xüsusiyyətləri də dəyişir.Fransız Qədim Rejimində ( Antoine de Baecque) “yeraltı ədəbiyyat” əsasən pis xarakterə və qaranlıq sirrlərə malik olan krala qarşı yönəldilmişdir. Siyasi gizli ədəbiyyat da Milli Sosialist və Faşizm dövründə ( İqnazio Silone ) yaranmışdır. Keçmiş kommunist blokunda , xüsusən də keçmiş Sovet İttifaqında və Polşada gizli siyasi ədəbiyyat samizdat adlanan nəşrdə geniş çap olunurdu.
Bölmə məntəqələri yerli ziyalılar arasında tapıldıədəbi, tələbə və ya elmi mühitdə. Underground öz nəşrlərini “partiya-dövlət tərəfindən idarə olunan ictimai sferanın antitezisi” kimi görürdü. Rus ədəbiyyatında qeydləri dövlətə məxsus " Melodiya " etiketi tərəfindən nəşr edilən , lakin mahnıları əsasən səs yazıları vasitəsilə yayılan və fahişəlik , cinayət , antisemitizm mövzuları ilə çıxış edən Vladimir Semjonowitsch Wyssozki -ni də aid etmək olar. dekret edilmiş mədəniyyət siyasəti baş verdi.
“Mədəni yeraltı ədəbiyyat”a çox vaxt “yeraltı ədəbiyyat” da deyilir, məs. B. Anglo-Sakson ədəbiyyatında Allen Ginsberg , Jack Kerouac , William S. Burroughs , Neal Cassady və daha sonra Charles Bukowski kimi Beat Generation və hippilərin nəşrləri ilk dəfə müasir cəmiyyətə alternativ perspektivlər təklif etdi.
“Yeraltı ədəbiyyat”ı 19-cu əsrin sonu 20-ci əsrin əvvəllərində yaranmış “Mən azadam” deyə qışqıran ədəbiyyat növüdür. Bir var olmaq hekayəsindən çox yox olmaqdır. Daha çox içki, seks, argo, vulqarik ifadələr, narkotik, günah, cinayət, evsizlik, transseksuallıq, işsizlik və bunlardan da çox haqqında danışmadığımız və ya danışa bilmədiklərimizdən bəhs edir. Cəmiyyətin normal olaraq qəbul etdiyi hər şeyi rədd edən “yeraltı ədəbiyyat”ı toplum tərəfindən qəbul görənləri inkar edir. Biz normalda cəmiyyət arasında edə bilməyəcəyimiz hərəkətləri öz daxilimizdə, evimizdə, rahat hiss etdiyimiz məkanda edirik, “yeraltı ədəbiyyat“da bu hərəkətlərin təzahüründən ortaya çıxan kitablardır. Məsələn, türk ədəbiyyatında Emrah Serbesin “Erken Kaybedenler” əsərində oğlanların enerjili, kədərli, hiyləgər dünyasına səyahət edirik. Əsər erkən itirənlər, yolunu azmış insanların manifesti adlanır.
“Yeraltı ədəbiyyat”ın digər adı “gizli ədəbiyyat”dır, tez-tez bir yerin qanuni standartlarına zidd olan, özünü nəşr edən əsərləri əhatə edən bir redaksiya və nəşr prosesi növünə aiddir. Gizli ədəbiyyat çox vaxt senzuradan, təqibdən və ya digər təzyiqlərdən yan keçmək cəhdidir. Akademik tədqiqatda bu cür ədəbiyyata heterodoks nəşrlər (rəsmi icazə verilən, ortodoks nəşrlərdən fərqli olaraq) aid edilə bilər. “Yeraltı ədəbiyyat” nümunələri arasında sovet dissidentlərinin Samizdat ədəbiyyatı, Əl-Andalus İspaniyanın Aljamiado ədəbiyyatı, və X əsrdən XIX əsrə qədər Çinin Hunan bölgəsində bəzi yuxarı təbəqədən olan qadınların yazısı. XVIII əsrdə Fransada Maarifçilik dövründə çoxlu gizli nəşrlər broşüra və ya əlyazma şəklində yayılırdı, adətən qədim rejim tərəfindən olduqca vulqarizm hesab olunacaq mətnlərdən ibarət idi, hətta birbaşa ateist mətnlər idi.
Samizdatın mənası “özünü nəşr etmək” deməkdir. Şərq Bloku üzrə dissident fəaliyyətinin bir formasıdır ki, burada fərdlər senzuraya məruz qalmış və “yeraltı” müvəqqəti nəşrləri çox vaxt əl ilə çoxaldır və sənədləri oxucudan oxucuya ötürürdü. Əllə reproduksiya təcrübəsi geniş yayılmışdı, çünki əksər yazı maşınları və çap cihazları rəsmi qeydiyyat və giriş icazəsi tələb edirdi. Bu, rəsmi Sovet senzurasından yayınmaq üçün istifadə edilən kütləvi təcrübə idi.Aljamia mətnləri Avropa dillərini, xüsusən də Mozarab, Araqon , Portuqal , İspan və ya Ladino kimi roman dillərini transkripsiya etmək üçün ərəb qrafikasından istifadə edən əlyazmalardır. Hər üç gizli əlyazma xüsusilə 1720-ci illərdə çiçəkləndi və “Üç saxtakarın risaləsi” və “Möhtərəm Jean Mesliers Ateist Əhdi” kimi mübahisəli əsərlərdən ibarət idi. Hər iki mətn daha sonra Volter tərəfindən redaktə edilmiş versiyalarda nəşr edilmişdir, lakin əlyazma nüsxələri bütün Avropanın şəxsi kitabxanalarında tapılıb. XVIII əsr Fransasının “yeraltı ədəbiyyat”ı da qonşu İsveçrə və ya Hollandiyada istehsal olunan və Fransaya qaçaq yolla gətirilən çap əsərlərindən ibarət idi. Bu kitablar adətən "fəlsəfi əsərlər" adlanırdı, lakin məzmunca pornoqrafiya, utopik romanlar, siyasi böhtan və baron Holbach , Julien Offray de La Mettrie və Jean-Jacques Rousseau kimi radikal maarifçi filosofların aktual fəlsəfi əsərlərindən çox müxtəlif idi. “Yeraltı ədəbiyyat” elə bir məxfi ədəbiyyat növüdür ki, onun məqsədi mütləq dövrün senzurasından yayınmağı nəzərdə tutmur, məqsədi yalnız nəşr xərclərini azaltmaq ola bilər, çox vaxt müəlliflərin özləri tərəfindən maliyyələşdirilir.
Ədəbiyyatımızda Cavid Osmanovun “Mediamən”, “Mücahidin yolu”, Cəlil Cavanşirin “Qadın corabları”, Çingiz Ələkbərzadənin “Zindan” əsərlərini “yeraltı ədəbiyyat”a misal göstərmək olar. “Mediamən”də həyatın inanılmaz dəyişikliyi, daimi daxili konflikt, rus sektoru ilə Azərbaycan sektoru arasında soyuq müharibə, sevgi, seks, inanılmaz sonluq... təsvir olunur. “Mücahidin yolu” əsərində qan, terror, qorxu,söyüş, seks,çılpaqlıq, müharibə, pul,sekta,silah,satqınlıq, əxlaqsızlıq mövzularına toxunulur.Cəlil Cavanşirin “Qadın corabları” əsərində cəmiyyətdəki xaos, nizamsızlıq, dəyərlər sisteminin çöküşü mövzuları təsvir olunur.
Çarlz Bukovskinin “Qadınlar” əsərində qadınlar dalana dirənmiş həyat tərzi kimi deyil, tanınmış şair və yazıçı kimi Chinaskinin sonrakı həyatına yönəlib. Bununla belə, Chinaskinin yalnız müvəqqəti məmnuniyyət tapdığı qadınların eyni daimi karuselini əks etdirir. Qadınlar Chinaskinin qarşılaşdığı və cinsi əlaqədə olduğu hər yeni qadınla qarşılaşdığı bir çox fəsadlara diqqət yetirir. Qadınlarla münasibəti haqqında soruşduqda, o, münasibətlərə verdiyindən daha çox şey verdiyini söylədi və bu, Chinaskinin bir obraz kimi inkişafı üçün, xüsusən də romanın əvvəlində mərkəzi təməl rolunu oynayır./kulis.az