Hüquq müdafiəçisi: “Narkotik vasitələrin qanunsuz dövriyyəsinə qarşı mübarizə aparılmalıdır, təqlid edilməməlidir”Azərbaycanda narkomaniya getdikcə cavanlaşır, narkomanların sayı artır. Belə şəxslərin reabilitasiyası ilə məşğul olan mütəxəssislərin fikrincə, narkomanların artması narkotik vasitələrin əlçatan olması ilə bağlıdır.
Ölkədə satış məqsədi olmadan az miqdarda narkotik vasitələrin dekriminallaşdırılması xəbəri çoxları tərəfindən mənfi qarşılanıb. Onlar əmindirlər ki, bunlar narkomanların sayının artmasına səbəb olacaq. Amma qərarın doğru olduğuna inananlar da var.
Yeniliklər Cinayət Məcəlləsinə və İnzibati Xətalar Məcəlləsinə edilən dəyişikliklərdə öz əksini tapıb. Belə ki, narkotik vasitələrin, psixotrop maddələrin satış məqsədi olmadan qanunsuz olaraq hazırlanmasına, əldə edilməsinə, saxlanmasına, daşınmasına və ya başqa yerə göndərilməsinə görə hansı hallarda cərimənin, hansı hallarda isə azadlıqdan məhrum etmə cəzasının tətbiq ediləcəyi bir daha müəyyən edilir.
Külli miqdarda narkotik vasitələri, psixotrop maddələri əldə etmə, saxlama, istehsal, emal və daşıma bir ildən üç ilədək müddətə azadlığın məhdudlaşdırılması və ya üç ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır. Eyni əməllərin külli miqdarda törədilməsinə görə 3 ildən 8 ilədək müddətə, xüsusilə külli miqdarda - 8 ildən 15 ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır.
Satış məqsədi olmadan az miqdarda narkotik vasitələrin, psixotrop maddələrin qanunsuz istifadəsinə, hazırlanmasına görə inzibati məsuliyyət müəyyən edilir. İnzibati Xətalar Məcəlləsinə edilən dəyişikliyə əsasən, satış məqsədi olmadan az miqdarda narkotik vasitələrin, psixotrop maddələrin qanunsuz istifadəsinə, hazırlanmasına, əldə edilməsinə, saxlanmasına, daşınmasına və ya göndərilməsinə görə üç yüz manatdan dörd yüz manatadək miqdarda cərimə edilir və işin hallarına görə və təqsirkarın şəxsiyyəti nəzərə alınmaqla bu tədbirlərin tətbiqi qeyri-kafi hesab edildikdə - iki ayadək müddətə inzibati həbs nəzərdə tutulur. Dəyişikliklər layihəsi səsə qoyularaq 3-cü oxunuşda qəbul edilib.
Belə bir qərarın nə dərəcədə əsaslı olmasını və gözlənilən yenilikləri AYNA-ya Azərbaycan İnsan Hüquqları Mərkəzinin rəhbəri Eldar Zeynalov şərh edib:
“Narkotik istifadəçiləri də alkoqol aludəçiləri kimi cinayətkar deyil, xəstə insanlardır. Alkoqol və ya narkotik maddənin təsiri altında olarkən törətdikləri cinayətlər əsasən özlərinə bu zəhərin bir hissəsini almaq üçün pul qazanmaq məqsədi daşıyır.
Çətin ki, bir vaxtlar daxili işlər orqanları, dövlət təhlükəsizliyi orqanları, gömrük işçiləri ilə sərhədçilər narkomaniyaya qarşı fəal mübarizə apardıqları halda, ölkəmizdə alkoqolizmlə mübarizənin demək olar ki, nəticəsiz qalmasına kimsə etiraz etsin. İndi hazırkı cinayət məlumatlarını, (Dövlət Statistika Komitəsinin 2020-ci il üçün ən son məlumatları) məsələn, 2000-ci ilin məlumatları ilə müqayisə edərək nəticələrə baxaq.
Alkoqolizm: bütün tibb və əmək dispanserləri bağlandı, ixtisaslaşmış xəstəxanaların sayı azaldı, piştaxtalar, ucuz da daxil olmaqla, hər zövqə görə spirtlə dolduruldu. Mətbuatda və televiziyada çılğın kampaniya aparılmır, sosial şəbəkələrdə maraq sıfırdır (kimsə “boz” spirtdən zəhərlənməsə və ya alkoqoliklər üçün dispanser yanmasa).
Nəticədə 20 il ərzində sərxoş vəziyyətdə törədilən cinayətlərin sayı 630-dan 234-ə (2,7 dəfə) azalıb. Cinayətlərin qrupları üzrə bölgüsünə nəzər salsaq, sərxoş vəziyyətdə törədilən ağır və xüsusilə ağır cinayətlərin sayı 275-dən 45-ə (6 dəfə), qətllər 32-dən 10-a (3 dəfə), quldurluqların sayı 14-dən 2-ə (7 dəfə) dəfə), xuliqanlıq 217-dən 35-ə (6 dəfə) azalıb, sərxoşlar tərəfindən dələduzluq, quldurluq, narkotik vasitələrin yayılması halları tamamilə aradan qaldırılıb. Düzdür, sərxoş vəziyyətdə avtomobil idarə etməklə törədilən qəzaların sayı 7-dən 19-a (2,7 dəfə) artıb, lakin ümumi qəzaların da sayı təxminən eyni nisbətdə - 839-dan 2085-ə yüksəlib. İndi də, keçmişdə də sərxoş sürücülər tərəfindən törədilən cinayətlər onların ümumi sayının 1 faizindən çox deyil.
İndi keçək narkomanlara. Bütün cinayətlərini sərxoş vəziyyətdə törədən sərxoşlardan fərqli olaraq, narkotik vasitələrin təsiri altında törədilmiş cinayətlər həmişə az olub və onların sayı 20 ildə 24-dən 31-ə yüksəlib (ildə hər 10 milyon nəfərə!). Bu, başadüşüləndir: içki içdikdən sonra sərxoşlar cəmiyyətə çıxmağa meyl edir, narkomanlar isə ictimai yerlərdə görünmələrinin təhlükəsini anlayır və keflərini evdə və ya narkopritonlarda keçirməyə üstünlük verirlər.
Belə ki, narkomanların törətdikləri cinayətlərin əsas hissəsini narkotik vasitələrin qanunsuz dövriyyəsində iştirak (Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 234-cü maddəsi) və ya onların becərilməsi (237-ci maddəsi) təşkil edir. Narkotik vasitələrin qanunsuz dövriyyəsi ilə bağlı cinayətlərin ümumi sayı 2370-dən 5252-yə (2,2 dəfə) yüksəlib. Eyni zamanda, 234-cü maddə üzrə cinayətlərin sayı 1989-cu ildən 4832-yə (2,5 dəfə) artıb, 237-ci maddə üzrə isə praktiki olaraq dəyişməyərək 330-dan 323-ə qədər azalıb ki, bu da onların ölkəyə idxalının davam etdiyini göstərir.
Bu maddələrlə məhkum olunmuş cinayətkarların sayı da iki dəfə - 2120-dən 4233-ə yüksəlib. Eyni zamanda, onların arasında əvvəllər eyni cinayətləri törətmiş (residiv) edənlərin sayı da 473-dən 1275-ə (2,7 dəfə) yüksəlib. Lakin narkotik vasitələrin qanunsuz dövriyyəsinə görə məhkum edilmiş, işlə və ya təhsillə məşğul olmayanların sayı daha az - 1833-dən 3000-ə (1,6 dəfə) artıb. Lakin əhəmiyyətli dərəcədə - 186-dan 83-ə (iki dəfə) məhkum qadınların sayı azalıb. Üstəlik, əgər əvvəllər onların arasında işsizlər üstünlük təşkil edirdisə (2000-ci ildə 186 qadından yalnız 77-si işləyirdi), indi narkotik maddələrə görə məhkum olunmuş 83 qadından 82-nin həbs olunmazdan əvvəl işi olub və ya oxuyub. Narkotik vasitələrin qanunsuz dövriyyəsi ilə məşğul olan əcnəbilərin sayı artmayıb, hətta cüzi azalaraq 68-dən 63-ə düşüb.
Belə ki, 20 ildə narkotiklərlə şiddətli mübarizənin nəticəsi cinayətlərin iki dəfə artması oldu. Bəli, qadınlar yavaş-yavaş bu işi tərk edirlər və işsizlərin bu işi görmək həvəsi də azalır. Lakin 2020-ci il pandemiya ilində karantinlərə və məhdudiyyətlərə baxmayaraq və çox güman ki, məhz bu səbəbdən narkotik alverçiləri ordusu 769 nəfərlə tamamlandı.
Bəli, residivistlər, gördüyümüz kimi, cəzadan daha az qorxmağa başladılar. Deyə bilərlər ki, bu, qanunvericiliyin və hüquq-mühafizə orqanlarının əməkdaşlarının liberallığı ilə bağlıdır. Amma bu, mübahisəlidir. Həqiqətən də, 2000-ci ildə təqsirkarların 78,2%-i (2120 nəfərdən 1658-i), 2020-ci ildə isə 73,6%-i (4233 nəfərdən 3117-si) cinayət məsuliyyətinə cəlb edilib. Cəzaların siyahısında azadlığın məhdudlaşdırılması (1012 nəfər və ya 32,3%) olub. Əvvəllər məhkumların 81,5%-i (1658-dən 1352-si), hazırda isə 65,8%-i (3117 nəfərdən 2053-ü) azadlıqdan məhrum edilib və 2 ildən az müddətə azadlıqdan məhrumetmə cəzası üstünlük təşkil edir (43,8%-dən 56,6%-ə qədər).
Bununla yanaşı, 5 ildən çox həbs cəzası alanların xüsusi çəkisi 16,9%-dən 23,8%-ə, 10-15 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilənlərin sayı isə 14-dən 50-yə yüksəlib. Şərti cəzaya məhkum edilənlərin sayı 189-dan 28-ə, cinayət prosesində cərimə olunanların sayı 24-dən 13-ə enib. Yəni, ilk dəfə büdrəyənlər üçün qanun daha liberal, davam edənlər üçün isə daha sərt olub. Deməli, prinsipcə, qanun işləməlidir. Amma işləmir...
Səbəb isə, məncə, toplarımızın əsas iri hədəfləri yox, “sərçələri” vurmasıdır. Əks halda cinayətkarlar narkotik alverinin başqa yollarını axtarardılar. Amma narkotik vasitələrin qanunsuz dövriyyəsinin “Qafqaz yolu” “dar dairələrdə geniş tanınır”. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Narkotik Cinayətkarlığı üzrə İdarəsi (UNODC) “Şimal marşrutu boyunca Əfqanıstan opiatlarının qeyri-qanuni dövriyyəsi” adlı hesabatında (2018) Azərbaycanın adı 16 dəfə qeyd edib. Azərbaycandan keçən narkotiklərin sonradan Gürcüstanda, Ukraynada, Rusiyada ələ keçirildiyi və söhbətin milyonlarla, on milyonlarla dollara yaxın olduğu hallar göstərilir. Hər şey onu deməyə əsas verir ki, bizdə bu işlə ciddi adamlar məşğul olur.
Bu arada, ictimaiyyətə çətənə kollarının yandırılması və ya bəzi “yiyəsiz” satıcılardan götürülən bir dəstə narkotikin milliqrama qədər çəkilməsinin videoları göstərilir. Üstəlik, müsadirə edilmiş narkotiklərlə bağlı bütün qalib xəbərlərdə ortaq bir məqam var: kimsə təhqiqatın əvvəlində bu şəbəkənin əsas fiqurlarına aparan ipləri səylə kəsir.
Amma statistika ilə mübahisə etmək olmaz. 2000-ci ildə 2370 narkotik cinayəti qeydə alınıb, 2120 cinayətkar məsuliyyətə cəlb edilib. 2005-ci ildə - 2114 və 1707; 2010-cu ildə - 3161 və 2602; 2015-ci ildə - 3156 və 2521. 2020-ci ildə isə 5252 narkotik cinayətinə görə 4233 cinayətkar məsuliyyətə cəlb edilib. Bu, o deməkdir ki, hər bir işdə bir cinayət törətmiş və dərhal həbs edilmiş bir müttəhim var idi. Ancaq burada bir şey əlavə olunmur. Məsələn, eyni 2020-ci ildə ölkədə qeydiyyatda olan narkomanların sayı 33 788 nəfər, 2021-ci ilin sonunda isə daha çox (34 602) olub. Onların hər biri ildə bir dəfə qeyri-qanuni yollarla alverçidən bir doza narkotik alsa belə, narkotik cinayətləri 6-7 dəfə çox olacaq.
İstər Xaçmaz, istər Astara, istərsə də Bakı həbslərinə aid olsun, mətbuatda çıxan oxşar xəbərlərdə demək olar ki, həmişə “ narkotik maddə istintaq tərəfindən hələ müəyyən edilməmiş şəxsdən alınıb” ifadəsi yer alır. Bütün ölkə üzrə müstəntiqlərin cinayət malının mənşəyi ilə bağlı rəsmi marağı və narkotik kuryerinə və ya kiçik müddətli satıcıya tədarükçünün kimliyini gizlətdiyinə görə cəza vermək istəyinin olmadığı görünür. Buna görə də narkotiklərlə mübarizə əks nəticəyə gətirib çıxarır: bu biznesin əsas fiqurları müttəhimlər kürsüsünə oturmur.
Qəbul edilən dəyişikliklər isə çox faydalıdır, mən onları dəstəkləyirəm. Ancaq narkotik biznesinə qarşı mübarizə həqiqətən aparılsa, təqlid edilməsə, işləyəcək”.
Müəllif: Elya Belskaya