SSRİ Prezidentinin fikirləri birmənalı qarşılanmır: “Biz onu bağışlamayacağıq”
“1988-ci ilin əvvəlində Dağlıq Qarabağ problemi daha da ağırlaşdı. Münaqişənin kökləri çox dərin idi, bunun sadə bir həlli yox idi və indi də yoxdur, baxmayaraq ki, məni bu münaqişəni sərhədləri yenidən biçməklə həll edilə biləcəyinə inandırmağa çalışırdılar”.
Bu barədə SSRİ Prezidenti Mixail Qorbaçov "Rusiya Qlobal Məsələlərdə" jurnalında dərc edilən məqaləsində yazır.
"Mən hesab edirdim ki, Dağlıq Qarabağın statusu ilə bağlı razılığa gəlmək ermənilərin və azərbaycanlıların işidir və İttifaq mərkəzinin rolu onlara vəziyyətin normallaşmasında, xüsusən də iqtisadi problemlərin həllində kömək etməkdir. Əminəm ki, bu, düzgün xətt idi. Amma nə iki respublikanın partiya strukturları, nə də ziyalılar razılaşma və ya hətta dialoqa yol tapa bildilər. Və onları ekstremistlər arxa plana atdılar. Hadisələr qartopu kimi böyüdü”, - deyə o bildirir.
Əlavə edir ki, 1988-ci ilin fevral ayının sonunda Sumqayıt şəhərində qan töküldü: “Qırğını dayandırmaq üçün qoşunların cəlb edilməsi lazım idi. Bu dövrdə, 1987-1988-ci illərdə millətlərarası mübahisələrə vahid demokratik yanaşma inkişaf etdirməyə çalışdım. Onun mahiyyəti bundan ibarət idi ki, milli problemlər yalnız siyasi və iqtisadi islahatların ümumi kontekstində həll oluna bilər”.
Qorbaçov bu cür fikirlərində nə dərəcədə səmimidir? Məgər bilmir ki, bu problemin kökü DTK-nın təxribatlarındadır? Titullu etnik qruplar və milli azlıqlar arasındakı oxşar saatlı minalar qəsdən müxtəlif respublikalarda qoyulmuşdu. Və sonra varlıqları üzə çıxdı.
Qorbaçovun SSRİ xüsusi xidmət orqanlarını idarə edə bilməməsi və Qarabağ münaqişəsinin böyüməsində özünü təmizə çıxarmaq cəhdi deyilmi bu məqalə? Bizim və digər postsovet münaqişələrinə, onların yaranma səbəblərinə münasibət necədir? Bəlkə də bu, 1920-ci illərin əvvəllərində, SSRİ-də yeni yaradılmış respublikalar arasında çox da düzgün və aydın olmayan milli-ərazi demarkasiyasının aparıldığı bir vaxtda baş verdi? Və bəlkə də bu, qəsdən edildi?
AYNA-nın suallarını tanınmış ekspertlər cavablandırıblar.
Azərbaycan Milli Məclisinin üzvü, politoloq Rasim Musabəyov:
“Mən də daxil olmaqla, Qorbaçova çox az adam güvənir. Ermənilərin sözdə "miatsum"un gerçəkləşmə ehtimalına inanması və reallaşdırmağa həvəsləri məhz onun bacarıqsızlığının və idarə edə bilməməsinin nəticəsi idi.
Aydındır ki, Qorbaçov erməni liderlərinin və ziyalılarının hərəkətlərinin faciəli nəticələrini əvvəlcədən görə bilmirdi. Təcavüzkar millətçilik və separatizm sonda SSRİ-nin dağılmasına və Qorbaçovun özünün ali hakimiyyəti itirməsinə səbəb oldu.
Dediyi sözlər Qarabağ məsələsindəki uğursuz siyasətini əsaslandıra və ağarda bilməz. Tarix öz hökmünü verdi və Azərbaycan xalqı həm qanlı Qarabağ münaqişəsini yaradan şəxslərə, həm də Qorbaçovun özünə çoxdan hökm verib. Biz ona inanmırıq və heç vaxt bağışlamayacağıq”.
Ukraynalı politoloq, Yaxın Şərq Araşdırmaları Mərkəzinin icraçı direktoru İqor Semivolos:
“Mənə elə gəlir ki, yuxarıdakı sitatında Mixail Qorbaçov səmimi, lakin çox sadəlövhdür. Bununla belə, bu cür fikirlər demək olar ki, bütün yüksək partiya elitası üçün xarakterik idi - insanlara hakimiyyət verilmişdi, lakin humanitar məsələlərdən son dərəcə xəbərsiz idilər. Problemin kökü marksist doktrinanın mahiyyətində, marksizmin öhdəsindən gələ bilmədiyi əsas ziddiyyətdədir - hansı əsasdır - bir millətin və ya siyasi sinifin emansipasiyası?
Qarşısına iki vəzifə qoyan (bir qədər dəyişdirilmiş formada olsa belə) - Rusiya İmperatorluğunu qorumaq və proletariat diktaturasını qurmaq Rusiya bolşevikləri, millətçiliyi əsas düşmənləri olaraq gördülər və hər cür təzahürlərini məhv etdilər. Bununla birlikdə, Sovet İttifaqının mövcudluğunun ilkin mərhələsində, qısa bir "yerliləşmə" dövründə, millətçiliyin çağırışına yaradıcı şəkildə cavab vermək cəhdi var idi, lakin sonradan Stalin tipli "xalqlar iyerarxiyası"nın son təsdiqindən sonra təşəbbüskarlar güllələndi və təcrübələrə son qoyuldu.
SSRİ xalqlarının millətçiliyi boş yerə əmələ gəlmədi. Bu, dərin bir “yeraltına” gizlədilən milli problemlərin təzahürü idi ki, bu da Sovet imperiyası tikişlərdən partlamağa başlayanda və kommunist iqtisadiyyatı uçruma gedəndə görünməyə başladı.
Yenidənqurma dövründə ortaya çıxan ziddiyyətlərdən və ərazi mübahisələrindən "parçala və hökm sür" siyasətini həyata keçirmək üçün cəhdlər olubmu? Şübhəsiz. Kommunist Partiyası və DTX bu işdə iştirak etdilərmi? Əlbəttə! Lakin bəzi yerli kommunist partiyalarının milliləşdirilməsi nəzərə alınmaqla, bu, bəzi yerlərdə, məsələn, Baltikyanı ölkələrdə və ya Moldovada qrotesk xarakter aldı.
Açıq cavab tapmadığım başqa bir sual: Moskva mövcud ziddiyyətlərdən istifadə etdi, yoxsa yenisini başlatdı? Hesab edirəm ki, Kremlin reaksiyası kobud güc alətlərindən istifadə etməklə baş verənlərə çox aqressiv reaksiya idi. Əslində, SSRİ-nin sonlarında zorakı münaqişələrin de-eskalasiyasının yeganə işlək mexanizmi ordunun tətbiqi və tərəfləri ayırmaq cəhdi olub. Sonradan, hətta bu tədbirlər də öz təsirini itirdi.
Milli məsələnin həllinə hazırlıqsız olan kommunistlər addımları ilə yalnız 1991-ci ilin avqustunda Dövlət Fövqəladə Hallah Komitəsinin uğursuz çevrilişindən sonra imperiyanın dağılmasını sürətləndirdilər. Ancaq bu, başqa bir məsələdir - xalqların rəsmi dostluğunun əncir yarpağını atan klassik rus imperializmi haqqında bir hekayə”.
Müəllif: Rauf Orucov