Kiçik və orta sahibkarlar pandemiyanın ikinci dalğasından sağ çıxacaqmı?
Hələ yayın oratalarında bir çox mütəxəssislər koronavirus pandemiyasının ikinci dalğasının payız və qışda gözlənilməli olduğunu söyləyirdilər. Həqiqətən, yoluxanların sayı o qədər sürətlə böyüməyə başladı ki, arıq ölkənin səhiyyə sistemi üçün kritik həddə çatdı. Buna baxmayaraq, bir çox insan son vaxtlara qədər sərt karantin – lokdaun tətbiq ediləcəyinə inanmırdı, çünki həm biznes, həm də vətəndaşlar ilk lokdaunun nəticələrindən təzə-təzə özlərinə gəlməyə başlayırdılar.
Ancaq bu, baş verdi. Bir sıra sahələrin fəaliyyətinə icazə verilsə də, lakin əksər vətəndaşlar SMS icazəsi aldıqdan sonra ən çox üç saat evlərindən çıxa bilmək imkanı ilə bir ay evdə qalmalı olacaqlar. Eyni zamanda, ciddi karantin rejiminin bir müddət sonra yenidən uzadılmayacağı və təkrarlanmayacağı da fakt deyil. Karantin səbəbiylə işlərini itirənlər dövlətdən 190 manat sosial müavinət alacaq, lakin keçən dəfə olduğu kimi bir çox işsiz bu və ya digər səbəbdən bu maddi yardımdan kənarda qalacaq.
İqtisadçı-ekspert Natiq Cəfərlinin dediyinə görə, Azərbaycan iqtisadiyyatına, mart ayının ortalarında başlayan və demək olar ki, aramsız davam edən karantin rejimi ağır zərbə vurub: “Müvəqqəti yumşalmalar olurdu, lakin bu müddət kiçik və orta sahibkarlığın tam bərpa olunmasına imkan vermədi. Karantin rejimi ləğv edildikdən dərhal sonra - 27 sentyabrda hərbi vəziyyət tətbiq edildi. Komendant saatı da biznesə mənfi təsir edib, çünki saat 21:00-dan sonra küçədə olmaq mümkün deyildi və 20:00-a qədər bütün ticarətçilər obyektlərini artıq bağlayırdılar ki, bir saat ərzində evlərinə çatsınlar”.
“Bu cür şəraitdə çox az sayda kiçik və orta müəssisə suyun üzündə qala biləcək, əksəriyyəti gələn il işini bərpa edə bilməyəcək. Bu, böyük itkilərlə, icarə ilə bağlı çox sayda həll olunmamış problemlə, hələ həll edilməmiş kreditlərlə əlaqələndirilir. Kiçik və orta sahibkarlıq yüz minlərlə iş yeri yaradır. Hökumətimiz rəsmi iş yerlərini sayır, ancaq ölkəmizdə yuxarıda göstərilən biznes bir sıra səbəblərdən qeyri-leqal iş yerləri yaradır. Bunun yaxşı fakt olduğunu demirəm, amma bu cür iş sayəsində bir çox insanın ən azı dolanışığı təmin edilirdi”, - ekspert bildirib.
İqtisad elmləri doktoru, UNEC-in professoru Elşad Məmmədov da deyib ki, sərt karantin tədbirləri biznesə və bütövlükdə iqtisadiyyata mənfi təsir göstərəcək: “Bu ilin əvvəlindən bəri qlobal iqtisadi böhran və karantin səbəbindən işgüzar aktivlik kəskin azaldı. Dövlətin əhalinin alıcılıq qabiliyyətini dəstəkləmək üçün təşviq tədbirləri görməsi lazımdır. Əks təqdirdə, iqtisadi inkişafın demotivasiyası ilə qarşılaşa bilərik və bu, iflas, ödəməmə, bank sektorundakı problemlər şəklində zəncirvari reaksiyaya səbəb ola bilər”.
Professor hesab edir ki, payızda dondurulmuş kreditlər üzrə ödəmələr başlamalı idi: “Lakin mövcud şərtlərdə biznesdən ödəmələrini qrafikə uyğun olaraq tələb etmək problemli olacaq ki, bu da iqtisadiyyatda problemli kreditlərdə artım deməkdir. Kiçik və orta sahibkarlar böyük subsidiyalar almalıdırlar. Yazda reallaşan vergi və maliyyə dəstəyi tədbirləri də daxil olmaqla, dəstək tədbirləri, biznes sahələrinə müsbət təsir etdi. Ancaq indi bu tədbirlər yetərli olmayacaq: biznes üçün kredit yükünü azaltmaq və iqtisadiyyatın real sektorunun mövcud investisiya mənbələri ilə ünvanlı təchizatı üzərində işləmək lazımdır”.
“Pul və maliyyə siyasəti sahəsində dövlətin rolunun prioritet olmasının vacibliyinə əminəm. İqtisadiyyatda dövlət nəzarətinin sərtləşdirilməsi baxımından daha sərt qərarların verilməsinin lazım ola biləcəyini istisna etmirəm. Bu, iqtisadiyyatda mövcud problemlərə adekvat cavabdır. Bank sektorunda dövlətin rolunu artırmaq lazımdır. Bu sahə istehsala, iqtisadiyyata investisiya mənbələri tədarükünə yönəldilməlidir ki, iqtisadiyyatın real sektoru ən azından iqtisadi böhrandan əvvəlki səviyyədə qala bilsin”, - deyə Məmmədov vurğulayıb.
Davamlı İnkişaf Tədqiqatları Mərkəzinin sədri Nəriman Ağayev də sərt karantin təbirlərinin uzun müddətə tətbiqinin ümumi iqtisadi tənəzzülə gətirib çıxara biləcəyindən narahatdır. “Hazırda iqtisadiyyat, əsasən neft satışı və pomidor kimi kənd təsəsrrüfatı məhsullarının ixracı ilə dəstəklənir. İndi inşaat sektoru praktik olaraq ölü vəziyyətdədir. Turizm sektorundan danışmağa ehtiyac yoxdur. Bəzi iaşə obyektləri bağlanıb, bəziləri çətinliklə ayaq üstə qalır. Onların evə çatdırılmadan qazandıqlarını yerində xidmətdən qazandıqları ilə müqayisə etsək, əməlli-başlı ziyana düşdüklərini görərik”, - deyə o, söyləyib.
Ekspert karantin rejiminin gələn ilin aprel-may aylarına qədər uzanacağını düşünür: “İndi konkret tarixlərdən danışa bilmərik. Amma pandemiyanın üçüncü dalğasının da olacağına inanıram. Bəziləri vaksinasiyanın problemi həll edəcəyinə əmindir, lakin bu, ən tezi, çox güman ki, 2021-ci ilin yazının sonlarında olacaq. Vaksinasiyanın effekt verməsi üçün vaksin ölkə əhalisinin 70-75% -nə vurulmalıdır. Ancaq ümumiyyətlə, mənə elə gəlir ki, koronavirus təhlükəsi həddindən çox şişirdilib. Bəli, təhlükəlidir, amma statistikaya nəzər yetirsək, məlum olacaq ki, Azərbaycanda keçən il yoluxucu xəstəliklərdən ölənlərin sayı indikindən çox az fərqlənir. Yəni, indi panika həqiqi təhdiddən daha çoxdur. Ancaq problem ondan ibarətdir ki, heç də bütün xəstələr tibbi yardım istəmirlər, əksinə özünü müalicə ilə məşğuldurlar”.
Ağayevin sözlərinə görə, lodaun sosial gərginliyi gücləndirəcək: “Bir ailədə həm ər, həm də arvad işsizdirsə, onlardan yalnız biri sosial müavinət alacaq. Bu pulla iki nəfər də yaşaya bilməz, o ki qaldı uşaqlı ailələr ola. Boşanmaların və intiharların sayı artacaq. İndi ölkədə yeni bir xərc maddəsi meydana çıxdı: azad edilmiş ərazilərin bərpası, şəhid ailələrinə vəsait ayrılması və işsizlərin sayının artması. Bunlar iqtisadiyyat üçün böyük yük olacaq”.
ayna
Hələ yayın oratalarında bir çox mütəxəssislər koronavirus pandemiyasının ikinci dalğasının payız və qışda gözlənilməli olduğunu söyləyirdilər. Həqiqətən, yoluxanların sayı o qədər sürətlə böyüməyə başladı ki, arıq ölkənin səhiyyə sistemi üçün kritik həddə çatdı. Buna baxmayaraq, bir çox insan son vaxtlara qədər sərt karantin – lokdaun tətbiq ediləcəyinə inanmırdı, çünki həm biznes, həm də vətəndaşlar ilk lokdaunun nəticələrindən təzə-təzə özlərinə gəlməyə başlayırdılar.
Ancaq bu, baş verdi. Bir sıra sahələrin fəaliyyətinə icazə verilsə də, lakin əksər vətəndaşlar SMS icazəsi aldıqdan sonra ən çox üç saat evlərindən çıxa bilmək imkanı ilə bir ay evdə qalmalı olacaqlar. Eyni zamanda, ciddi karantin rejiminin bir müddət sonra yenidən uzadılmayacağı və təkrarlanmayacağı da fakt deyil. Karantin səbəbiylə işlərini itirənlər dövlətdən 190 manat sosial müavinət alacaq, lakin keçən dəfə olduğu kimi bir çox işsiz bu və ya digər səbəbdən bu maddi yardımdan kənarda qalacaq.
İqtisadçı-ekspert Natiq Cəfərlinin dediyinə görə, Azərbaycan iqtisadiyyatına, mart ayının ortalarında başlayan və demək olar ki, aramsız davam edən karantin rejimi ağır zərbə vurub: “Müvəqqəti yumşalmalar olurdu, lakin bu müddət kiçik və orta sahibkarlığın tam bərpa olunmasına imkan vermədi. Karantin rejimi ləğv edildikdən dərhal sonra - 27 sentyabrda hərbi vəziyyət tətbiq edildi. Komendant saatı da biznesə mənfi təsir edib, çünki saat 21:00-dan sonra küçədə olmaq mümkün deyildi və 20:00-a qədər bütün ticarətçilər obyektlərini artıq bağlayırdılar ki, bir saat ərzində evlərinə çatsınlar”.
“Bu cür şəraitdə çox az sayda kiçik və orta müəssisə suyun üzündə qala biləcək, əksəriyyəti gələn il işini bərpa edə bilməyəcək. Bu, böyük itkilərlə, icarə ilə bağlı çox sayda həll olunmamış problemlə, hələ həll edilməmiş kreditlərlə əlaqələndirilir. Kiçik və orta sahibkarlıq yüz minlərlə iş yeri yaradır. Hökumətimiz rəsmi iş yerlərini sayır, ancaq ölkəmizdə yuxarıda göstərilən biznes bir sıra səbəblərdən qeyri-leqal iş yerləri yaradır. Bunun yaxşı fakt olduğunu demirəm, amma bu cür iş sayəsində bir çox insanın ən azı dolanışığı təmin edilirdi”, - ekspert bildirib.
Hökumət işsizlərə sosial ödənişləri anlaşılmaz bir sxem üzrə verir. Bu pulun yenidən aprel və may aylarında müvafiq portalda qeydiyyatdan keçən və müraciətləri təsdiqlənənlər tərəfindən alınacağı açıqlandı, lakin xeyli vaxt keçib və yeni işsizlər qrupu meydana çıxıb. Buna görə dövlətdən müavinət alanların sayı artırılmalıdır.
İqtisad elmləri doktoru, UNEC-in professoru Elşad Məmmədov da deyib ki, sərt karantin tədbirləri biznesə və bütövlükdə iqtisadiyyata mənfi təsir göstərəcək: “Bu ilin əvvəlindən bəri qlobal iqtisadi böhran və karantin səbəbindən işgüzar aktivlik kəskin azaldı. Dövlətin əhalinin alıcılıq qabiliyyətini dəstəkləmək üçün təşviq tədbirləri görməsi lazımdır. Əks təqdirdə, iqtisadi inkişafın demotivasiyası ilə qarşılaşa bilərik və bu, iflas, ödəməmə, bank sektorundakı problemlər şəklində zəncirvari reaksiyaya səbəb ola bilər”.
Professor hesab edir ki, payızda dondurulmuş kreditlər üzrə ödəmələr başlamalı idi: “Lakin mövcud şərtlərdə biznesdən ödəmələrini qrafikə uyğun olaraq tələb etmək problemli olacaq ki, bu da iqtisadiyyatda problemli kreditlərdə artım deməkdir. Kiçik və orta sahibkarlar böyük subsidiyalar almalıdırlar. Yazda reallaşan vergi və maliyyə dəstəyi tədbirləri də daxil olmaqla, dəstək tədbirləri, biznes sahələrinə müsbət təsir etdi. Ancaq indi bu tədbirlər yetərli olmayacaq: biznes üçün kredit yükünü azaltmaq və iqtisadiyyatın real sektorunun mövcud investisiya mənbələri ilə ünvanlı təchizatı üzərində işləmək lazımdır”.
“Pul və maliyyə siyasəti sahəsində dövlətin rolunun prioritet olmasının vacibliyinə əminəm. İqtisadiyyatda dövlət nəzarətinin sərtləşdirilməsi baxımından daha sərt qərarların verilməsinin lazım ola biləcəyini istisna etmirəm. Bu, iqtisadiyyatda mövcud problemlərə adekvat cavabdır. Bank sektorunda dövlətin rolunu artırmaq lazımdır. Bu sahə istehsala, iqtisadiyyata investisiya mənbələri tədarükünə yönəldilməlidir ki, iqtisadiyyatın real sektoru ən azından iqtisadi böhrandan əvvəlki səviyyədə qala bilsin”, - deyə Məmmədov vurğulayıb.
Davamlı İnkişaf Tədqiqatları Mərkəzinin sədri Nəriman Ağayev də sərt karantin təbirlərinin uzun müddətə tətbiqinin ümumi iqtisadi tənəzzülə gətirib çıxara biləcəyindən narahatdır. “Hazırda iqtisadiyyat, əsasən neft satışı və pomidor kimi kənd təsəsrrüfatı məhsullarının ixracı ilə dəstəklənir. İndi inşaat sektoru praktik olaraq ölü vəziyyətdədir. Turizm sektorundan danışmağa ehtiyac yoxdur. Bəzi iaşə obyektləri bağlanıb, bəziləri çətinliklə ayaq üstə qalır. Onların evə çatdırılmadan qazandıqlarını yerində xidmətdən qazandıqları ilə müqayisə etsək, əməlli-başlı ziyana düşdüklərini görərik”, - deyə o, söyləyib.
Ekspert karantin rejiminin gələn ilin aprel-may aylarına qədər uzanacağını düşünür: “İndi konkret tarixlərdən danışa bilmərik. Amma pandemiyanın üçüncü dalğasının da olacağına inanıram. Bəziləri vaksinasiyanın problemi həll edəcəyinə əmindir, lakin bu, ən tezi, çox güman ki, 2021-ci ilin yazının sonlarında olacaq. Vaksinasiyanın effekt verməsi üçün vaksin ölkə əhalisinin 70-75% -nə vurulmalıdır. Ancaq ümumiyyətlə, mənə elə gəlir ki, koronavirus təhlükəsi həddindən çox şişirdilib. Bəli, təhlükəlidir, amma statistikaya nəzər yetirsək, məlum olacaq ki, Azərbaycanda keçən il yoluxucu xəstəliklərdən ölənlərin sayı indikindən çox az fərqlənir. Yəni, indi panika həqiqi təhdiddən daha çoxdur. Ancaq problem ondan ibarətdir ki, heç də bütün xəstələr tibbi yardım istəmirlər, əksinə özünü müalicə ilə məşğuldurlar”.
Ağayevin sözlərinə görə, lodaun sosial gərginliyi gücləndirəcək: “Bir ailədə həm ər, həm də arvad işsizdirsə, onlardan yalnız biri sosial müavinət alacaq. Bu pulla iki nəfər də yaşaya bilməz, o ki qaldı uşaqlı ailələr ola. Boşanmaların və intiharların sayı artacaq. İndi ölkədə yeni bir xərc maddəsi meydana çıxdı: azad edilmiş ərazilərin bərpası, şəhid ailələrinə vəsait ayrılması və işsizlərin sayının artması. Bunlar iqtisadiyyat üçün böyük yük olacaq”.
ayna