13 fevral 1988-ci ildə Dağlıq Qarabağda yaşayan ermənilər əsassız torpaq iddiaları ilə açıq müstəvidə Xankəndi şəhərində nümayişlərə başlayanda, əvvəlcədən hazırlanmış ssenariyə görə, vilayət rəhbərlərinin dəyişdirilməsi məsələsi də gündəmə gəlib.Daşnak qrupları Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayət (DQMV) Partiya Komitəsinin birinci katibi vəzifəsinə öz adamlarının, daha qatı bir millətçinin gətirilməsini vacib və zəruri sayıblar. Bu məsələ ilə bağlı sonralar “Krunk” cəmiyyətinin liderləri olan, Xankəndi şəhərində yaşayan 13 erməni fəalının gizli toplantısı keçirilib, namizədlər müzakirə edilib və qərara alınıb ki, birinci katib vəzifəsinə Henrix Poqosyan gətirilməlidir.
Maraqlıdır, hansı göstəricilərinə görə ermənilər bu vəzifədə Henrix Poqosyanı görmək istəyiblər?
Birincisi, Hernrix Poqosyan hələ hadisələr başlamamışdan əvvəl vilayətdə yaşayan azərbaycanlılara qarşı aqressiv münasibəti ilə fərqlənib, direktoru olduğu Aqrar Sənaye Kombinatının qapılarını azərbaycanlı mütəxəssislər üçün həmişə bağlı saxlayıb.
İkincisi, Poqosyanın Moskva ilə sıx əlaqələri mövcud olub ki, o, bir çox məsələlərin həllində öz işini birbaşa mərkəzlə görüb.
Üçüncüsü, Henrix Poqosyan ermənilərin öz aralarındakı qruplaşmalarında orta mövqedə dayanıb, istər Bakı erməniləri ilə, istərsə də Ermənistandakı vəzifəli ermənilərlə münasibət balansını qorumağı bacarıb.
Beləliklə, Henrix Poqosyan həmin ərəfədə Xankəndinə ezam olunmuş Mərkəzi Komitənin katibi, eyni zamanda Mərkəzi Komitənin partiya quruculuğu və kadr siyasəti şöbəsinin müdiri Georgi Razumovskiyə təqdim edilib. Qeyd edək ki, sovet dövründə vilayət və diyar partiya komitələrinə birinci katib təyin ediləndə, (plenumda seçiləndə) təyinatın əvvəlcədən Mərkəzi Komitə ilə razılaşdırılması mütləq şərt sayılıb. Namizədlər Kremldə ciddi araşdırılıb. Amma nədənsə Henrix Poqosyanla bağlı heç bir araşdırma aparılmayıb, hətta onun “qaranlıq keçmişi”nə Kreml məmurları, şəxsən Mixail Qorbaçov göz yumub.
Henrix Poqosyan 1931-ci ildə Xankəndi şəhərində anadan olub. Orta təhsilini başa vurduqdan sonra Moskvada Kənd Təsərrüfatının Mexanikləşdirilməsi və Elektrikləşdirilməsi İnstitutunda ali təhsil alıb. İnstitutu bitirdikdən sonra Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində partiya və təsərrüfat orqanlarında, Xankəndi şəhər İcraiyyə Komitəsində sədr müavini, Aqrar Sənaye Komitəsinin sədri, Aqrar Sənaye Kombinatının baş direktoru, DQMV Xalq Deputatları Soveti İcraiyyə Komitəsinin sədr müavini vəzifələrində işləyib. 1988-ci il fevralın 24-də vilayət partiya komitəsinin birinci katibi Boris Gevorkovu bu vəzifədə əvəz edib.
Henrix Poqosyanın adı 1970-ci illərin sonlarından başlayaraq şərab maxinasiyasında hallanıb. O, Xankəndi şəhərindəki şərab zavodunun məhsullarını qeyri-qanuni yollarla Rusiyanın müxtəlif şəhərlərinə ixrac edərək Azərbaycanın pulları hesabına şəxsi büdcəsini zənginləşdirib. Bu cinayət əməllərinə görə Henrix Poqosyana iki dəfə cinayət işi qaldırılsa da, Moskvadakı havadarlarının köməyi ilə o, sudan quru çıxıb.
Birinci katib kimi fəaliyyətə başladığı gündən Henrix Poqosyan ilk olaraq vilayətdə və xüsusilə də Xankəndi şəhərində yaşayan azərbaycanlıları hədəf seçib. Bütün vasitələrdən istifadə edərək azərbaycanlıları öz doğma yurdlarından qovmaq onun planlarında ilk sırada dayanıb.
Bakının nəzarətindən çıxan Xankəndi şəhərində Poqosyan bütün mümkün variantlarını işə salıb və 1988-ci ilin sentyabr ayı üçün o və onun ətrafı şəhərdən azərbaycanlıların qovulması üçün böyük plan hazırlayıblar.
Plan nədən ibarət olub?
Şəhərin ərzaq mağazalarında işləyən azərbaycanlılara ərzaq satılmaması göstərişi verilib.
Azərbaycanlıların ictimai nəqliyyatdan istifadəsinə əngəllər yaradılıb.
Xankəndi şəhərində yaşayan azərbaycanlıların mənzillərində telefon xətləri kəsilib.
Vəzifədə işləyən azərbaycanlılar müxtəlif bəhanələrlə işdən azad olunub, bəzi hallarda isə şərlənərək həbs ediliblər.
Planın icrası üçün Ermənistandan vilayətə çoxsaylı saqqallılar gətirilib.
Nəhayət, sentyabrın 18-də ayrı-ayrı qruplar eyni vaxtda azərbaycanlıların yaşadığı evlərə hücum ediblər, yanğınlar törədiblər.
Ümumilikdə sentyabrın 18-dən 21-ə qədər Xankəndi şəhərində 63 azərbaycanlı evi yandırılıb, 270-dən artıq ev qarət olunub, yüzlərlə azərbaycanlı fiziki təzyiqə məruz qalıb, minlərlə azərbaycanlı öz doğma yurdunu tərk etmək məcburiyyəti ilə üzləşib. 1989-cu ildə əhlinin siyahıya alınmasında Xankəndi şəhərində yaşayan, əslən bu torpaqdan olan 16 min nəfərin adı siyahıya alınmayıb. Ermənilər onları şəhər qeydiyyatından çıxararaq növbəti saxtakarlığa əl atıblar.
Həmin gün ermənilərin daha böyük bir silahlı qrupu Xankəndinin Kərkicahan qəsəbəsinə hücum ediblər. Amma onlar şəhərdən fərqli olaraq azərbaycanlıların kompakt yaşadığı Kərkicahan qəsəbəsində ciddi müqavimətə rast gəliblər.
Beləliklə, vəhşi xislətli Henrix Poqosyan üzərinə düşən “missiyanın” əsas hissəsini həyata keçirə bilib.
Sentyabr hadisələri Kərkicahan qəsəbəsini çıxmaq şərti ilə Xankəndi şəhərini azərbaycanlılardan təmizləməklə nəticələnib. Bakı isə susub, yaxud da Xankəndini müdafiə etməyə cəhd edib, amma cəhdlər boşa çıxıb...
İlham Cəmiloğlu, Musavat.com