Çarəsizlikdən görülən tədbirlər: ““Okeanlar bizi ayırır, amma təhlükəsizliyimiz bir-birinə bağlıdır”
Əvvəlki onilliklərdə Yaponiya iqtisadi gücə arxalanırdı, lakin Koreya yarımadasındakı daimi qeyri-sabitlik və Tayvan ətrafında vəziyyətin gərginləşməsi riski Tokionu hərbi gücə malik olmağa məcbur edir. Yaxın gələcəkdə ölkənin müdafiə büdcəsi iki dəfə artırılacaq və Yaponiya Özünümüdafiə Qüvvələri düşmən ərazisinin dərinliklərinə qabaqlayıcı zərbələr endirmək imkanı və vasitələrinə malik olacaq. Bütün bunlar isə qonşuların ciddi narahatlığına səbəb olub. Yeni müdafiə strategiyasında Çin və Rusiya Yaponiyanın militarist keçmişinə qayıdış müşahidə etdiklərini açıqlayıblar. Şimali Koreya isə NATO-nun baş katibi Yens Stoltenberqin Tokioya səfərini “müharibənin başlanğıcı” adlandırıb. Rəsmi Tokio isə əksinə, bu addımların qonşuların təhdidlərə məcburi reaksiyası olduğunu deyir.
Niyə Yaponiya son 75 ildə getdiyi pasifizm yolundan imtina etmək qərarına gəldi və doğrudanmı “Gündoğan ölkə” qonşular üçün təhlükəlidir? Mövzunu “Lenta.ru” araşdırıb. AYNA sözügedən araşdırmanı istinadla təqdim edir:
Ötən ilin siyasi təlatümləri dünyanın heç bir ölkəsinə, o cümlədən Yaponiyaya da təsirsiz ötüşməyib. Ukraynadakı döyüşləri və Asiya-Sakit okean regionunda yaranmış təlatümlü vəziyyəti narahatlıqla izləyən Yaponiya hökuməti 2022-ci il dekabrının ortalarında yenilənmiş Milli Təhlükəsizlik Strategiyasını qəbul etdi. Sənəddə deyilir: Yaponiya İkinci Dünya müharibəsinin bitməsindən bəri ən çətin təhlükəsizlik vəziyyəti ilə üzləşib və buna görə də görünməmiş hərbi güc artımına getməyə məcbur olub.
Uzun illər davam edən müzakirələrdən sonra sənəddə Yaponiya Özünümüdafiə Qüvvələrinə düşmənin komanda məntəqələrinə və bazalarına hətta onlar ölkədəki hədəflərə raket atmazdan əvvəl əks-zərbə atmaq üçün vasitələrlə təmin etmək üçün əlamətdar və olduqca mübahisəli müddəa var idi.
Bunun üçün Yaponiyaya uzaq məsafədən hədəfləri vura bilən yeni silahlar lazım olacaq: hakimiyyət öz raketlərinin mənzilini artırmaq və təqribən 1600 kilometr mənzilli Amerika “Tomahawk” qanadlı raketlərini almaq qərarına gəlib.
Yeni raketlərin quraşdırılmasına 2026-cı ildə başlanacaq. Ümumilikdə, 2027-ci ilə qədər hərbi ehtiyaclar üçün 43 trilyon yen (315 milyard dollar) ayrılacaq: hakimiyyət hərbi büdcəni tədricən iki dəfə - ÜDM-in 1 faizindən 2 faizinə qədər artıracaq, bununla da NATO ölkələri ilə eyni səviyyədə olacaq. Yalnız hərbi sahədə elmi-tədqiqat işlərinə bu il 2022-ci ilə nisbətən üç dəfə çox vəsait ayrılacaq. Mütəxəssislərin fikrincə, 2027-ci ilə qədər Yaponiyanın illik müdafiə büdcəsi 80 milyard dollara yaxınlaşacaq ki, bu da dünyada üçüncü ən yüksək göstəricidir. Bir şərtlə ki, digər ölkələr beş il ərzində müdafiə xərclərini artırmasınlar. İndi yalnız ABŞ və Çin müdafiə xərclərinə daha çox vəsait ayırır.
Hərbi potensialın artırılması Yaponiyanın regional gündəliyə daha çox cəlb olunması və həmfikir dövlətlərlə yaxınlaşması ilə müşayiət olunur. 2023-cü ilin yanvarında Yaponiyanın Baş naziri Fumio Kişida bu il sammiti Xirosimada keçiriləcək “Böyük yeddiliy”ə (G7) üzv ölkələrə səfərlər etdi. Belə ki, siyasətçi Londona səfəri zamanı Baş nazir Rişi Sunak ilə Böyük Britaniya və Yaponiyaya bir-birinin ərazisinə qoşun yerləşdirməyə imkan verəcək əlamətdar saziş bağlayıb. Bir il əvvəl Yaponiya Avstraliya ilə oxşar müqavilə imzalamışdı.
Bu il yanvarın 11-də Vaşinqtonda ABŞ və Yaponiyanın xarici işlər və müdafiə nazirlərinin “iki+iki” formatında görüşü keçirilib, burada tərəflər müttəfiqlik müqaviləsinin əhatə dairəsini kosmosdan hücumlara qədər genişləndirmək barədə razılığa gəliblər. Yanvar görüşündən əvvəl müqavilə quruda, dənizdə və havada, həmçinin kiberməkanda hücumları əhatə edirdi.
Bundan əlavə, nazirlər inteqrasiya olunmuş hava və raket hücumundan müdafiə sisteminin inkişafına, düşmən gəmiləri, sualtı qayıqları və minalarına qarşı mübarizə aparmaq üçün müttəfiq qüvvələrin potensialının artırılması, həmçinin birgə amfibiya və desant əməliyyatlarında, kəşfiyyat, müşahidə və hədəflərin öyrənilməsinə diqqət yetirmək barədə razılığa gəliblər. Tərəflər həmçinin silah və müdafiə texnologiyalarının birgə inkişafını daha da inkişaf etdirmək qərarına gəliblər.
Yaponiyadan olan mütəxəssislər əvvəllər qitələrarası ballistik raketlər üçün Yapon-Amerika birgə raketin hazırlanmasında iştirak ediblər və gələcəkdə hipersəsli hərbi sursatın hazırlanmasında iştirak edə bilərlər.
Yanvarın 13-də ABŞ Prezidenti Co Bayden Ağ Evdə Yaponiyanın Baş naziri Fumio Kişidanı qəbul edib. Sammit praktiki razılaşmalarla zəngin olmasa da (bunların hamısı nazirlərin əvvəlki görüşündə bağlanmışdı), iki liderin ilk genişmiqyaslı görüşü böyük siyasi əhəmiyyət kəsb etdi və ikitərəfli münasibətlərdə yeni mərhələnin simvoluna çevrildi.
Bundan əlavə, Yaponiya Şimali Atlantika Alyansı ilə əməkdaşlığı gücləndirib. Yanvarın 31-də NATO-nun baş katibi Yens Stoltenberq iki günlük səfərlə Tokioya gəlib. Hökumətlə görüşdə o, Yaponiyanı Alyansdakı bütün tərəfdaşlar arasında “ən yaxın və ən bacarıqlı” adlandırıb və həm ənənəvi sahələrdə, həm də kiberməkanda, kosmik və hərbi texnologiyalarda əməkdaşlıq qurmağa razılaşıb. Baş nazir Kişida öz növbəsində Yaponiyanın NATO-nun Brüsseldəki mənzil-qərargahında nümayəndəliyini açacağını bildirib.
Stoltenberq hökumət rəsmiləri ilə bir sıra görüşlər keçirib, Tokio yaxınlığındakı hərbi bazaya baş çəkib, burada F-2 döyüş təyyarəsinin kokpitində fotoqraflara pozalar verib, nüfuzlu Keio Universitetində tələbələrlə söhbət edib.
“Okeanlar bizi ayırır, amma təhlükəsizliyimiz bir-birinə bağlıdır. Biz eyni dəyərləri, maraqları və narahatlıqları, o cümlədən Ukraynaya dəstəyi bölüşürük”, - deyə Stoltenberq söyləyib.
Yaponiya Ukraynaya hücum silahları vermir, lakin Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin əsgərlərinə pilotsuz təyyarələr, gülləkeçirməz jiletlər, dəbilqələr, qış geyimləri, çadırlar, fotoaparatlar, gigiyena vasitələri göndərib, həmçinin bir neçə tranş maliyyə yardımı ayırıb. Yaponiya nümayəndə heyətinin bu ay Ukraynaya səfəri də gözlənilir.
İkinci Dünya Müharibəsindəki məğlubiyyətdən sonra ABŞ ilə ittifaqa Yaponiyaya məcbur edildi. Ölkələr arasında münasibətlər bərabər deyildi və bu, müəyyən dərəcədə ölkənin Amerika qoşunları tərəfindən işğalının davamı oldu - 1951-ci ildə bağlanmış ilk müttəfiqlik müqaviləsi ABŞ-ın öz silahlı qüvvələrini və bazalarını Yaponiyada yerləşdirmək hüququnu təmin etdi, lakin hücum halında bu Asiya ölkəsini qorumaq üçün açıq bir öhdəliyi ehtiva etmədi. Eyni zamanda, ABŞ-a Yaponiya hakimiyyəti ilə əvvəlcədən məsləhətləşmədən bütün Şərqi Asiyada öz kontingentindən istifadə etməyə icazə verildi.
1960-cı ildə imzalanmış yeni müqavilə vəziyyəti bir qədər düzəltdi: o, özündə üçüncü ölkə tərəfindən Yaponiyaya hücum ediləcəyi təqdirdə ABŞ-ı müdafiə etməyə və arxipelaqda yerləşən qüvvələri səfərbər etməzdən əvvəl yerli hakimiyyət orqanlarını xəbərdar etməyə məcbur edən müddəaları ehtiva edirdi. Ancaq birlik hələ də qeyri-bərabər idi. Yaponiyanın təhlükəsizliyi ABŞ-ın əlində qaldı və bu, sonda Amerika hakimiyyətini narahat etməyə başladı.
Donald Tramp vəzifədə olarkən dəfələrlə Yaponiyanı hərbi xərcləri artırmağa çağırıb: “Yaponiyaya hücum edilərsə, Üçüncü Dünya müharibəsi üçün vuruşmalı olacağıq... Amma bizə hücum edilərsə, Yaponiya bizə kömək etməyə borcludur. Lakin məncə, onlar “Sony TV”-də bizə necə hücum edildiyinə baxacaqlar”.
Hər iki ölkədə artıq dövlət başçıları dəyişib, lakin son aylarda Yaponiya Trampın ondan tələb etdiyinə mümkün qədər yaxınlaşıb. Tama Universitetinin professoru Bred Qlosserman bildirib ki, yaponiyanın bütün son addımları - özünün hərbi potensialının gücləndirilməsi, regional gündəliyə daha çox cəlb olunması və ABŞ-ın Rusiya və Çinə qarşı kursuna qeyd-şərtsiz dəstək - Alyansın keyfiyyətcə yeni səviyyəyə çatdığını göstərir.
Qlosserman xatırladıb ki, Yaponiya ABŞ-ın Hind-Sakit okean regionunda strategiyasında əsas rol oynayır və ABŞ-ın ən mühüm müttəfiqi və tərəfdaşıdır. Tədqiqatçı hesab edir ki, eyni zamanda, Yaponiyanın özü də ABŞ-la müttəfiqliyi yüksək qiymətləndirir və hərbi əlaqələrin daha da gücləndirilməsinə alternativ axtarmır.
Rusiya Elmlər Akademiyasının ABŞ və Kanada İnstitutunun elmi işçisi, Rusiyanın Yaponiyadakı keçmiş səfiri Aleksandr Panov deyir ki, Yaponiya ABŞ olmadan müdafiəni necə təmin edə biləcəklərini bilmirlər.
Yaponiya isə öz təhlükəsizliyinə çoxlu təhdidlər görür. Keçən il Yaponiya arxipelaqına doğru rekord sayda raket buraxan qonşu Şimali Koreyanın mərmilərindən biri hətta ölkə ərazisi üzərindən uçaraq qarşı sahildə dənizə düşüb. Amma ən böyük narahatlıq təbii ki, Çinin artan hərbi gücü və Tayvan boğazında davam edən gərginlikdir.
Yaponiyada qorxurlar ki, Ukraynadakı döyüşlər Çin üçün ilham mənbəyi ola bilər və o, adanın statusu məsələsini kökündən həll etmək qərarına gələ bilər.
Ölkə hakimiyyəti fərqindədir ki, əgər regionda münaqişə hələ də alovlanırsa, o zaman ABŞ-ın Asiya-Sakit okean regionunda onilliklər ərzində əsas qüvvələrinin yerləşdirildiyi Yaponiyanın hədəfə alınması qaçılmaz olacaq. Nəhayət, Çin və Yaponiya uzun illərdir ki, Senkaku (çincə: Diaoyu) adalarının statusu ilə bağlı mübahisə edir - Çin gəmiləri mübahisəli arxipelaqın sahillərində müntəzəm olaraq hərəkət edirlər.
De-yure Yaponiya hələ də ABŞ-ın tərəfində müharibəyə girmək məcburiyyətində olmasa da, faktiki olaraq, hadisələrin belə inkişafı üçün artıq hazırlıqlara başlayıb və Amerika maraqlarını, o cümlədən hərbi yolla müdafiə etməyə hazır olduğunu nümayiş etdirir. Okinavada yerləşən 3-cü Dəniz Ekspedisiya Qüvvələrinin komandiri general-leytenant Ceyms Bierman “Financial Times”a bildirib ki, bu məqsədlə hər iki ölkə hərbi komandanlıq strukturlarının inteqrasiyasını sürətləndirib.
Ukraynadakı döyüşlər Yaponiyanın müdafiə siyasətinə yenidən baxmasında mühüm rol oynasa da, burada təhdid kimi daha çox Rusiya deyil, onun Çinlə hərbi əməkdaşlığı, həmçinin dəniz və hava qüvvələrinin birgə manevrləri var. Aleksandr Panov qeyd edir ki, Rusiya hələ də Yaponiyanın güclənməsində ciddi təhlükə görmür və qonşusunu militarist istəklərdə ittiham etsə də, Uzaq Şərqdə onu cilovlamaq üçün kifayət qədər hərbi imkanlara malikdir: “Eyni zamanda, təbii ki, Rusiya ilə Yaponiya arasında münasibətlər indi hətta sıfır səviyyəsində də deyil, “qırmızı” səviyyədədir. Bundan əvvəl hərbçilərimiz nümayəndə heyətləri mübadiləsi aparıb, birgə dəniz təlimləri keçirib. İndi bu haqda düşünəcək heç nə yoxdur. Bütün etimad quruculuğu tədbirləri tamamilə məhv edilib. Siyasi dialoq mühiti tamamilə dağılıb”.
Yaponiyanın müdafiə strategiyasına yenidən baxmasında və hərbi potensialını əhəmiyyətli dərəcədə artırmaq qərarında, təbii ki, təzyiqçi beynəlxalq vəziyyət həlledici rol oynadı. Lakin bu cür istəklər heç nədən yaranmayıb və ya bu, Baş nazir Kişidanın şəxsi siyasi iradəsinin məhsulu deyil. Bu proses çoxdan başlayıb: onilliklər ərzində yapon siyasətçiləri və ekspert icması arasında Yaponiyanın “normal ölkəyə”– yəni hərbi qüvvələrdən istifadə hüququ verilmiş dövlətə çevrilməsinin vacibliyi ilə bağlı müzakirələr gedir.
Bu transformasiyada əsas maneə 1946-cı ildə işğalçı qüvvələrin qərargahının rəhbərliyi ilə qəbul edilmiş Yaponiya Konstitusiyasıdır. Əsas Qanunun 9-cu maddəsi ölkənin hərbi güc tətbiqindən və ordunun yaradılmasından tamamilə imtina etməsini təmin etdi - ABŞ militarist Yaponiyanın dirçəlişinin qarşısını belə almağa çalışdı.
Ədalət və nizama əsaslanan beynəlxalq sülhə ürəkdən can atan yapon xalqı millətin suveren hüququ kimi müharibədən, beynəlxalq mübahisələrin həlli vasitəsi kimi silahlı güc təhdidindən və ya istifadəsindən həmişəlik imtina etdi.
Tamhüquqlu ordu əvəzinə, 1954-cü ildə Özünümüdafiə Qüvvələri yaradıldı, onlardan adından da göründüyü kimi, yalnız müdafiə məqsədləri üçün və - son vaxtlara qədər - yalnız Yaponiya ərazisində istifadə edilə bilər.
“Soyuq müharibə”nin başa çatması ilə isə Yaponiya özünü bir yol ayrıcında tapdı: həm də böyük bir ideoloji yoxluqla... ABŞ-ın düşməni SSRİ qarşısında amerikalılarla ittifaqın gələcəyi qeyri-müəyyən görünürdü. Dəyişən dünya düzəni və artan qeyri-müəyyənlik kontekstində Yaponiyanın hazırkı “anormal” statusunda öz milli maraqlarını qoruya bilməyəcəyinə və beynəlxalq birliyin tamhüquqlu üzvü kimi çıxış edə bilməyəcəyinə inananların səsi daha yüksəkdən çıxdı. Yaponiyanın "normallaşması" tərəfdarları ölkənin yalnız ABŞ ilə hərbi ittifaqa arxalana bilməyəcəyini təkid edərək, "pasifist bəndinə" yenidən baxılmasını tələb ediblər.
Yaponiya Konstitusiyasına düzəlişlər üçün referendumda parlamentin hər iki palatasının üzvlərinin üçdə ikisinin və vətəndaşların əksəriyyətinin dəstəyi lazımdır. Birinci şərt ölkəni yarım əsrdən çox müddətdə demək olar ki, fasiləsiz idarə edən Yaponiya Liberal Demokrat Partiyası üçün çox problem yaratmadı. Lakin "sülhpərvər" məqalədən imtina etmək ideyası geniş ictimai dəstək qazanmadı: İkinci Dünya müharibəsinin dəhşətlərinin şahidləri ölkədə hələ də yaşayır və müharibədən sonrakı nəsillərə onilliklər ərzində onların ölkələrinin sahib olmaqdan imtina etdiyi bildirilir. Çünki silahlı qüvvələr milli qürur məsələsidir.
Ona görə də elita boşluqlar axtarmalı idi. 1990-cı ildə, Körfəz müharibəsinin qızğın vaxtında Liberal Demokrat Partiyası parlamentdə ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi çoxmillətli qüvvələrə maddi dəstək vermək üçün gəmilərin döyüş bölgəsinə göndərilməsinə icazə verən qanun qəbul etməyə cəhd etdi. Uğursuzluğa düçar olan hökumət müttəfiqə ən azı maliyyə yardımı etmək qərarına gəldi və 13 milyard dollar ayırdı. Və hərbi əməliyyatların aktiv mərhələsi başa çatdıqdan sonra Fars körfəzinə minaaxtaran gəmilər göndərdi. Lakin səlahiyyətlilər bunun hələ də əməliyyatda tam hüquqlu iştirakdan uzaq olduğunu başa düşdülər və Yaponiya belə bir həlledici anda dünya səhnəsinin kənarında qaldı.
1992-ci ildə BMT-nin sülhməramlı missiyalarında özünümüdafiə qüvvələrinin istifadəsinə icazə verən qanun qəbul edildi və 11 sentyabr 2001-ci il hücumlarından sonra yeni antiterror qanunu ölkəyə öz tankerlərini yanacaq doldurmaq üçün Hind okeanına göndərməyə icazə verdi.
2003-cü ildə hakim partiya İraqın Yenidənqurulması üzrə Xüsusi Tədbirlər Aktını parlamentdə qəbul etməyə müvəffəq oldu və bir il sonra Yaponiyanın Özünümüdafiə Qüvvələrinin kontingenti oraya göndərildi - ölkənin müharibədən sonrakı tarixində ilk dəfə olaraq, Yaponiya ordusu BMT Təhlükəsizlik Şurasının icazəsi olmadan xaricə yerləşdirildi. Daha sonra ictimai təzyiq altında hökumət qoşunları geri çəkmək qərarına gəldi və 2008-ci ildə Naqoya Ali Məhkəməsi qərar verdi. İraqa kontingentin göndərilməsi Yaponiya Konstitusiyasının 9-cu maddəsini pozurdu.
Lakin Yaponiyanın hakim elitası öz kursunu dəyişmədi. Sonrakı illərdə özünümüdafiə qüvvələri haqqında qanuna düzəlişlər edilib, indi BMT-nin missiyalarında iştirak və “Yaponiyaya bitişik ərazilərdə sülh və təhlükəsizliyin təmin edilməsi” əsas vəzifə kimi qoyuldu. Sonra Dəniz Özünümüdafiə Qüvvələrinə məxsus gəmilərin piratçılıqla mübarizə bəhanəsi ilə xaricə sərbəst göndərilməsinə icazə verən yeni qanun qəbul edildi.
Sabiq Baş nazir Şinzo Abe hökuməti daha da irəli getdi: 2014-cü ildə parlament Yaponiya Konstitusiyasının 9-cu maddəsinin şərhini dəyişdirən bir qərar qəbul etdi: Özünümüdafiə Qüvvələrinin bölmələrinin dost ölkələri qorumaq üçün xaricə göndərilməsinə icazə verildi, hətta Yaponiyanın özü hücuma məruz qalmasa belə. Özünümüdafiə Qüvvələrində Dəniz Piyadaları Birliyi yaradıldı və keçmiş vertolyot daşıyıcıları təyyarədaşıyıcılarına çevrilməyə başladı - bunların heç biri Yaponiyada İkinci Dünya müharibəsindən bəri yox idi.
Əhəmiyyətli maliyyə və texniki investisiyalar sayəsində Yaponiya Özünümüdafiə Qüvvələri dünyanın beşinci ən güclü silahlı qüvvələrinə çevrilib. Abenin əsas siyasi ambisiyalarından biri də məsələnin Amerika işğalı illərində tətbiq edilən əlverişsiz maddə ilə yekun həlli olub. Siyasətçi əmin idi ki, 70 il ərzində təkcə Yaponiya deyil, onun ətrafındakı dünya da dəyişib və keçmiş Konstitusiya normaları sadəcə olaraq müasir reallıqlara cavab vermir. 2020-ci ilin iyununda siyasətçi Özünümüdafiə Qüvvələri ilə bağlı müddəanın ölkənin əsas qanununa daxil edilməsi ilə bağlı 2021-ci ildə ümumxalq referendumunu keçirmək istədiyini bildirdi.
Bu, ictimai rəyin hələ hazır olmadığı məsələyə tam yenidən baxılması istiqamətində aralıq addım olardı və Özünümüdafiə Qüvvələrinin mövcudluğunun Konstitusiyaya zidd olması ilə bağlı istənilən müzakirələrə son qoyardı. Planlardan imtina edilməli idi - sentyabr ayında Şinzo Abe xoralı kolitin kəskinləşməsi səbəbindən Baş nazir vəzifəsindən istefa verdi, lakin 2022-ci ilin iyulunda öldürülənə qədər o, kadr dəyişikliyinə çağırış etməyə davam etdi.
Onun kursunu hazırkı Baş nazir Fumio Kişida davam etdirir. O, 2021-ci ilin oktyabrında hökumətə başçılıq edərək, 2024-cü ildə səlahiyyət müddəti başa çatana qədər konstitusiya islahatını aparacağına söz verib. Amma onun çox az vaxtı qalıb: bu ilin sonuna qədər yeni sənədin layihəsi hazırlanmalıdır. Professor Qlosserman deyir ki, hökumətin çox aşağı reytinqini nəzərə alsaq, bunun baş vermə şansı çox azdır.
“Mümkün konstitusiya dəyişiklikləri hələ də cəmiyyətdə ciddi fikir ayrılıqlarına səbəb olur və ölkənin indiki rəhbərliyinin belə bir təşəbbüs üçün kifayət qədər siyasi kapitala malik olub-olmaması və bunun üçün istifadə etməyə hazır olub-olmaması bəlli deyil”, Qlosserman əlavə edib.
Çox güman ki, hakimiyyət digər ölkələrə Yaponiyanın etibarlı tərəfdaş olduğunu və onunla məşğul ola biləcəyini sübut etmək üçün hərbi potensialını getdikcə artıraraq, nəzərdə tutulan kursu davam etdirəcək.
Müəllif: Turan Abdulla