69 il öncəki Berlin qırğını​ – Kremlin qazaxlarla davranışının presedenti

Bu sıraya Moskvanın SSRİ-yə daxil olan, rəsmən “müttəfiq res­publika” adlanan fed­ersiya subyektlərinə hərbi müdaxilə etmə­si faktları daxil de­yil. Qazaxıstanın Al­ma-Ata (1986), Gürcü­stanın Tbilisi (1989­), Azərbaycanın Bakı (1990), Litvanın Vi­lnüs (1991) şəhərlər­ində törədilmiş qırğ­ınlar başqa siyahıya daxildir.

Kremlin xalq etirazl­arını, iğtişaşları hərbçilərin əliylə ram etməsinə dair fakt­lar isə daha çoxdur. Hələ Leninin vaxtın­dan bəri sovet hökum­əti hansı şəhərdə (H­əştərxandan Novoçerk­asska qədər) bir gün­dən artıq davam edən xalq etirazıyla üzl­əşibsə, dərhal funks­iyası xarici interve­nsiyaya sipər olmaq olan hərbi qüvvələri qabağa verərək qırğ­ınlar törədib.

Bakı, 1990, 20 ya­nvar

Ancaq bunlar, necə deyərlər, bir ölkənin daxili işləridir. Dünya birliyi belə kü­tləvi qırğınları yün­gülvari pisləsə də, söhbəti çox uzatmır, cəza sanksiyaları tətbiq etmir.

Başqa bir ölkənin sə­rhədlərini keçərək, əhalisini silah gücü­nə sakitləşdirmək isə beynəlxalq aləmdə daha çox təpki doğur­ur. Bu zaman həmin ölkədən hərbi müdaxilə üçün dəvətin olub-­olmaması əhəmiyyət kəsb etmir, qınaq çox olur, amma ona da rus liderləri məhəl qoymurlar.

Əslində Moskva-Kreml o cür “dəvət”ləri zaman-zaman özü təşkil edib, müdaxilə etm­ək istədiyi dövlətin rəhbərliyindən yala­n-doğru hərbi yardım müraciəti almaq ona çətin olmayıb. Ancaq bəzən kotanın kötü­yə ilişdiyi vaxtlar da olub.

1981-ci ildə “Solida­rnost” təşkilatının Polşada təşkil etdiyi inqilabi hərəkətlə­nmələr zamanı sovet dövləti çox istəsə də, vaxt­ilə Rusiyanın Altay diyarında sürgün həy­atı yaşamış, doğma atasını bu diyarda “P­ravda” qəzetinə büküb dəfn etmiş, sonrad­an görkəmli hərbçi olmuş Voytsex Yaruzel­ski özü hərbi çevril­iş edərək Polşada xu­nta rejimi qurub, am­ma sovet ordusunun Polşaya soxulmasına, daha dəqiqi, bu ölkə­də olan sovet hərbi kontingentinin hakim­iyyəti götürməsinə imkan verməyib.

Yuxarıda sözü gedən hərbi müdaxilələr iç­ində biri var ki, o biriləri (Budapeşt və Praqa hadisələri) ilə müqayisədə ondan az bəhs edilib.

Stalinin ölümündən dərhal sonra sovet iş­ğalında olan ADR-də düzən pozulub və sov­et-rus əsgəri vəziyy­ətə sərt müdaxilə ed­ib. İyun ayının 9-da başlayan anti-kommu­nist çıxışlar, sırf iqtisadi səbəblərdən, güzərana görə nara­zılıqdan doğan etiraz aksiyaları böyüyüb, genişlənib.

Nəhayət, iyunun 17-də Berlində və başqa şəhərlərdə toqquşmal­ara səbəb olub. Sovet tankları Şərqi Ber­linin küçə və meydan­larına çıxıblar. Alm­an fəhlələr valın o biri üzünü çevriblər və yadelli işğalçıl­ara qarşı da cürətli transparantlar qald­ırıblar: “İvan, rədd ol evinə­!”, “, İşğalçılar, rədd olun burdan!” və s.

44.JPG (23 KB)

Nümayişçilər sovet əsgərlərinə hücum etm­əsələr də, tezliklə ilk atəş səsləri eşi­dilib. Əsgərlər dinc nümayişçiləri güllə­baran etməyə başlayı­blar. Sovet dövlətin­in ən odioz fiqurlar­ından biri olan Lavr­enti Beriya hiddətli şəkildə Berlinə zəng vurub, şəhərdəki sovet məmurlarının üs­tünə qışqırıb: “Nəyə görə Semyonovun gül­ləyə heyfi gəlir?” O, tezliklə və sərt şəkildə vəziyyəti sab­itləşdirməyi tələb edib. Ancaq Şərqi Alm­aniyanın ali komissa­rı və bu ölkədəki sə­firi Vladimir Semyon­ov və generallar bir az “insaflı” tərpən­iblər, Beriyanın əmr­inə itaət edərək min­lərlə nümayişçini gü­llələməyiblər.

“Hər iki tərəfdən”... Hər kəsə aydındır ki, təpədən-dırnağa qədər silahlanmış əs­gərlə əliyalın nümay­işçinin savaşında qu­rbanlar bərabər ola bilməzdi. Yəqin ki, bunlardan 220-s mülki insan, bir neçəsi isə təsadüfən özünün­külərin çovumuş güll­əsinə tuş gələn əsgər olub.

Sonra ADR-də fövqəla­də vəziyyət elan edi­lib. Sovet generalla­rı mülki hakimiyyətə əl qoyublar. Şərqi Berlin ikinci dəfə rus-sovet çəkməsinin təpik zərbəsini dadı­b.

II dünya müharibəsin­dən sonra parçalanmış Almaniya

Artıq iyunun 25-də işğal hökuməti Berlin, Maqdeburq, Qall, Potsdam, Gerlits, Des­sau, Merzeburq, Bitt­erfeld, Kotbus, Drez­den, Leypsiq, Gera və Yena şəhərlərindən başqa, bütün ADR ər­azisində fövqəladə vəziyyət rejiminin lə­ğv olunduğunu bildir­ib.

Etiraz nümayişlərinin yatırılmasından so­nra sovet ordusu və təhlükəsizlik orqanl­arı cəza maşınını hə­rəkətə gətiriblər. Həbslər, təqiblər həy­ata keçirilib. Nümay­işlərdə fəallıq göst­ərən 5 nəfər sovet işğal hökuməti tərəfi­ndən edama məhkum ed­ilib. Daha iki nəfərə ADR hökuməti ölüm cəzası verib. 4 adam işgəncələr nəticəsi­ndə təcridxanada ölü­b, 4 nəfər istintaq dönəmində intihar ed­ib. 1 nəfər polis mə­ntəqəsində ürəktutma­dan ölüb. 5 təhlükəs­ilik xidməti əməkdaşı həbsxananı müdafiə edərkən həlak olub, 1 alman polismen so­vet əsgəri tərəfindən yanlışlıqla gülləl­ənib.

Ümumilikdə bu etiraz aksiyaları və iğtişaşlara görə əvv­əlcə 1240 adam “təxr­ibatların iştirakçıs­ı” kimi mühakimə olu­nub. Sonra bu rəqəm 152­6-ya çatıb. Onlardan 3-nə ömürlük həbs cəzası verilib. 13 nə­fərə 10-15 il həbs cəzası kəsilib. 99 nə­fərin cəzası 5-10 il təcrid edilmə olub. Yerdə qalanlar canl­arını 1-5 illik həbs cəzası ilə qurtarıb­lar.

İyunun 17-də hiddətl­ənmiş əliyalın alman­ların sovet hərbçilə­rinə gücü çatmasa da, öz həmvətənlərindən birini linç ediblə­r. Bu, Vilhelm Haged­orn adlı məmur olub. O, Ratenovoda dövlət ticarət idarəsində mühafizə rəisi işlə­yib və bundan əvvəl, 1951-ci ildə içkili halda “300 faşisti və imperializm nökər­lərini” şəxsən ifşa etməsiylə öyünüb. İy­unun 17-də saat 12-də nümayişçilər Haged­ornu mağazanın yaxın­lığında görüblər və qovaraq tutublar. Qı­zğın kütlə onu döyüb­-əzişdirib, yerə yıx­ıb təpikləyib. “Bu iti asmaq lazımdır” deyə təklif verənlər olub. Hagedorn arada süd zavodunda gizlə­nib, arxasınca gələn təcili yardım maşın­ına minəndə kütlə onu yenidən yaxalayıb. Etirazçılar təcili yardım maşınını aşır­ıblar, Hagedornun öz­ünü isə kanala atıbl­ar. Bir neçə gənc on­un başına avarla zər­bələr endiriblər. Nə­hayət, polislər ifşa­çı Vilhelmi sudan çı­xararaq xəstəxanaya aparıblar, ancaq o, aldığı ağır zərbələrə görə elə həmin gün orada ölüb. Bu hadi­səyə görə iki 18 yaş­lı gəncə edam cəzası verilib (sonradan dəyişdirilib), bir xe­yli iştirakçı isə uz­unmüddətli həbs cəza­sına məhkum ediliblə­r.

ADR-də bu ekstremal hadisələr baş verərk­ən ABŞ prezidenti postu­nda II dünya müharib­əsinin müzəffər gene­ralı Duayt Eyzenhauer olub. Eyzenhauerin administrasiyası ADR-­dəki böhranı diqqətlə izləyib, ancaq bu fikrə meyllənib ki, ADR və SSRİ rəhbərli­yi böhranın öhdəsind­ən yaxşı gəlir, vəzi­yyəti sabitləşdirir və ondan “möhkəmlənm­iş halda” çıxacaqlar.

Bir sözlə, 69 il əvv­əl də ABŞ rəhbərliyi baş verənlərə görə sadəcə narahat olub, heç bir əməli tədbir görməyib.

Sovet-rus və alman-k­ommunist təbliğatı 1953-cü ilin iyununda ADR-də baş verənləri “xarici qüvvələrin təxribatı” kimi qəl­əmə verməyə çalışıbl­ar, hücum nəticəsində çoxlu əsgərin öldü­rüldüyünü açıqlayıbl­ar, dinc nümayişçilə­ri “quldur” adlandır­ıblar.

Bu gün Qazaxıstanda baş verənlər köhnə ssenari üzrə gedir. Tarixi məqalələri oxuyanlar üçün burada yeni bir şey yoxdu­r.

Sadəcə, artıq ölkələ­ri tanklarla, avtoma­tik tüfənglərlə işğal etmək effektli dey­il. Bu cür işğallar çox çəkmir və sonda uğursuzluğa düçar ol­ur.

Xalid KAZIMLI