Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı hansı gizli danışıqlar aparılıb? - Məxfi sənədlər açıqlandı

Kateqoriyalar

Analitika

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev 2025-ci il yanvarın 28-də nəqliyyat məsələləri üzrə müşavirədə (https://president.az/ru/articles/view/68038) Zəngəzur dəhlizinin əhəmiyyətindən və Sovet İttifaqının Qərbi Zəngəzuru Azərbaycandan necə almasından danışıb. Ertəsi gün ABŞ Dövlət Departamenti 1992-ci ildə Zəngəzur dəhlizi məsələsi ilə bağlı müzakirəni üzə çıxaran məxfi sənədləri açıqlayıb.

Sənədlərdə (https://bush41library.tamu.edu/files/memcons-telcons/1992-04-28--Ozal.pdf) qeyd olunur ki, 1992-ci ilin aprelində (SSRİ-nin rəsmi dağılmasından təxminən dörd ay sonra) Türkiyəni təmsil edən Prezident Turqut Özal Mərkəzi Asiya ilə əlaqə üçün dəhliz məsələsini qaldırıb. Və o, ABŞ rəsmiləri ilə danışıqlarda “Açar Azərbaycandır” deyib. O zaman ABŞ prezidenti olan böyük Corc Buş administrasiyası bu məsələdə maraqlı olub. ABŞ-ın o zamankı dövlət katibi Ceyms Beyker isə ölkəsinin məsələyə maraq göstərdiyini təsdiqləyərək deyib: "Biz artıq eyni şeyi edirik... Gəlin demoqrafik göstəriciləri yoxlayaq".

Açıqlanan məxfi sənədin tərcüməsini diqqətinizə çatdırırıq.

MÖVZU: Türkiyə Prezidenti Turqut Özal ilə görüş

İŞTİRAKÇILAR:

• ABŞ tərəfindən:

Prezident (Corc Buş)

Ceyms A. Beyker, Dövlət katibi

Samuel K. Skinner, Aparat rəisi

Brent Skoukroft, Prezidentin Milli Təhlükəsizlik Məsələləri üzrə köməkçisi

Tomas M.T. Nayls, Avropa və Kanada İşləri üzrə Dövlət katibinin köməkçisi

Devid C. Qompert, Avropa və Avrasiya İşləri üzrə Baş Direktor, Milli Təhlükəsizlik Şurasının əməkdaşı

• Türkiyə tərəfindən:

Turqut Özal, Türkiyə Prezidenti

Nüzhet Kandemir, ABŞ-dakı Səfir

TARİX, SAAT VƏ YER:
28 aprel 1992, saat 15:00, Oval kabinet

Prezident (mətbuatın iştirakı ilə): Prezident Özalın burada olmasından məmnunam. Türkiyə hökuməti ilə yaxşı münasibətlərimiz var və Prezident Özal ilə də yaxşı münasibətlərimiz mövcuddur. Biz çox maraqlı dövrləri yaşamışıq. Əlbəttə ki, Körfəz münaqişəsi zamanı çətin anlar da olub. (Mətbuat çıxır)

Prezident: Gündəlik telefon zənglərimiz üçün darıxıram, Turqut. Ümid edirəm ki, şəxsi münasibətimiz ABŞ-Türkiyə əlaqələrinə müsbət təsir göstərib. Məncə, bu belədir. Yeni Türkiyə hökuməti ilə yaxşı başlanğıc etdik. Ən vacibi isə sizin sağlamlığınızdır. Sizə can sağlığı arzulayıram. (U)

Prezident Özal: Mən də sizə seçkilərdə uğurlar arzulayıram, cənab Prezident. Bilirəm ki, siz qalib gələcəksiniz. Danışdığım amerikalılara deyirəm ki, sizin seçilməniz bütün dünya üçün vacibdir, çünki siz dünyanın liderisiniz. (U)

Prezident: Burada çox çətin seçki ili keçir. İqtisadiyyatımız çox zəifdir, amma tədricən yaxşılaşır. Lakin dediklərinizə görə minnətdaram. (U)

Prezident Özal: Unutmayın ki, dörd il əvvəl bu vaxt Dukakisdən 20 xal geridə idiniz. (U)

Prezident: Dəmirəl hökuməti ilə də yaxşı münasibətlərimizin olduğunu vurğulamaq istəyirəm. (U)

Prezident Özal: Gündəmimdəki əsas mövzu Bosniya və Herseqovinadır. Bu, çox böyük bir problemdir. Türkiyədə çoxlu sayda bosniyalı var, çünki keçmişdə Yuqoslaviyanın yarısı Osmanlı imperiyasının tərkibində olub. Digər yarısı isə Avstriya-Macarıstan imperiyasına məxsus idi, buna görə də almanlar yalnız o hissəni tanıdılar. Miloşeviç çox sərt və ciddi bir kommunistdir… Amma əgər ona təzyiq göstərilsə, Bosniya və Herseqovina məsələsi həll edilə bilər. Əks halda, problem davam edəcək və Kosovoya yayılacaq.

Dövlət Katibi Beyker: Makedoniyaya da? (U)

Prezident Özal: Bəli. (U)

Prezident: Makedoniyalılar ad dəyişikliyi məsələsində yunanları razı sala biləcəklərmi?

Prezident Özal: Düşünmürəm. Yunanlar niyə bu məsələdə bu qədər israr edirlər? Makedoniya onlara təhdid yarada bilməyəcək qədər kiçik bir respublikadır.

Dövlət Katibi Beyker: Biz Bosniya və Herseqovina məsələsinə görə Serbiyanı qınadıq və ATƏT-in (CSCE) Belqrada xəbərdarlıq etməsinə nail olduq. Görünür, onlar geri çəkilməyə başlayırlar, amma vəziyyət hələ də qeyri-müəyyəndir. Serblərə qarşı əlimizdəki ən yaxşı vasitə onlara istədikləri beynəlxalq legitimliyi verməməkdir. Bu, fərq yarada bilər.

Prezident Özal: Miloşeviçin məqsədi yeni Yuqoslaviya dövləti üçün Bosniyanın bir hissəsini və bəlkə də Makedoniyanın bir hissəsini almaqdır. İzetbeqoviç də, Qliqorov da yaxşı insanlardır.

Dövlət katibi Beyker: Bosniya və Herseqovina, eləcə də Makedoniya bu prosesi düzgün yolla apardılar. Onlar Xorvatiya və Sloveniyadan fərqli olaraq birtərəfli addımlar atmadılar. Avropa İttifaqı (EC) isə ən məsuliyyətsiz olanları tanıdı.

Prezident Özal: Serbiyaya təzyiq göstərməyə davam etməlisiniz.

Dövlət katibi Beyker: Əlimizdən gəldiyi qədər təzyiq göstərəcəyik. Lakin Bosniya və Herseqovinada sülhməramlı əməliyyatların gözlənildiyini düşünmürük.

Prezident Özal: Bəs BMT nə düşünür?

Prezident: Əgər Vensdən danışırsınızsa, bəli, biz həmin cəhdə dəstək veririk. Bütün bu məsələlər çox narahatedicidir.

Prezident Özal: Bosniya və Herseqovinada olan nümunə çox təhlükəlidir. Biz keçmiş Sovet İttifaqında oxşar problemlərin yarandığını görə bilərik. Əgər Serbiya öz aqressiyasının nəticəsində bir şey əldə edərsə, Rusiya bunu görə bilər.

İndi isə Dağlıq Qarabağ məsələsi barədə bir fikrim var. Dağlıq Qarabağı 80%-ni ermənilər, 20%-ni azərbaycanlılar təşkil edir. Onlar ərazilərini dəyişə bilərlər - Dağlıq Qarabağ Ermənistanın ola və Azərbaycan isə Ermənistanın bir hissəsini ala bilər. Bu hissə iki Azərbaycan ərazisini ayıran hissədir. Stalin həmin sərhədləri yaratmışdı. O, Azərbaycanı parçalayaraq ermənilərə vermişdi ki, onları aldatmağa çalışsın.

Dövlət katibi Beyker: Siz Ermənistanın Azərbaycana verəcəyiniz cənub hissəsindəki ermənilərlə nə olacağını düşünürsünüz?

Prezident Özal: Ümumilikdə, köçürülməli olan insanların sayı 50,000 nəfərdən çox olmamalıdır. Əks halda, bu müharibə sonsuza qədər davam edəcək. Türkiyənin Ermənistanla yaxşı münasibətləri var və Ermənistanın da Türkiyə ilə yaxşı münasibətlərə ehtiyacı var. Bu addımı atmaq üçün başqa bir səbəb də var. Mərkəzi Asiya respublikalarının Avropaya birbaşa əlaqəyə ehtiyacı yaranıb. Yeni ruslar çar Rusiyası kimi olmaq istəyirlər. Onlar bütün yolların Moskvaya uzanmasını istəyirlər. Kommunistlər dövründə hər şey Rusiyada emal olunurdu. Hələ də bu dövlətləri Rusiyaya geri qaytarmaq istəyirlər. Bu dövlətlər Rusiya tərəfindən təhdid edilə bilər. Ümid edirəm, bütün “yumurtaları” Rusiya səbətinə qoymazsınız. Bütün boru xətləri Rusiya ilə və ya Rusiyadan keçir. Hətta indi Türkmənistanın qazı da tamamilə Rusiyaya gedir. Buna görə də, alternativ marşrutlar axtarırlar. Məsələn, Təbriz və Türkiyə. Mənim planıma görə, Azərbaycan vasitəsilə Türkiyəyə və oradan Avropaya bir əlaqə qurula bilər. Bu dövlətlərə Avropaya Rusiya üzərindən keçməyən əlaqə xətləri lazımdır. Digər marşrut isə Əfqanıstan vasitəsilə Pakistan və Hind okeanına qədər olardı. Bu dövlətləri Rusiyadan müstəqil etmək üçün infrastruktur inkişafı vacibdir. Biz telekommunikasiya layihəsinə başlamışıq, onlara Rusiyanın əlaqələrindən daha yaxşı əlaqələr təklif edirik. Ondan sonra isə televiziya olacaq.

Dövlət katibi Beyker: Biz artıq eyni işi görürük. Tacikistandan başqa bütün dövlətlər bunu istəyir. Sizcə, taciklər iranlılara qarşı həssasdırlar?

Prezident Özal: Xeyr, düşünmürəm. Taciklərin yaxşı olacağını düşünürəm, çünki onlar sünni müsəlmanlardır. Amma Azərbaycan çox önəmlidir. Onlara bir dəhliz lazımdır və Azərbaycan bunu təmin edə bilər. Bu, həm də Ermənistan üçün faydalı olar.

Dövlət katibi Beyker: Bəs azərbaycanlılar maraqlanarmı? Bizə bildirin. Bəlkə də buna davam etmək istəyərik. Demoqrafiyanı araşdırmamız lazım olacaq.

Prezident: Saddam Hüseyn haqqında son fikirləriniz nədir? Mən bilirəm ki, kürdlərlə bağlı probleminiz var. Amma Saddamın özü haqqında nə düşünürsünüz?

Prezident Özal: Saddam Hüseyn aradan qaldırılmalıdır, əks halda İraq üç hissəyə bölünəcək. O hələ də çox təhlükəlidir. Səudiyyə Ərəbistanı və Küveyt hələ də ondan qorxur. Siz Bağdadda böyük şeytan kimi tanınırısınız, mən isə kiçik şeytan kimi tanınıram.

Prezident: Biz hələ də İordaniya ilə bağlı bir qədər narahatıq. Kral burada yaxşı bir ziyarət həyata keçirdi, amma sərhəd hələ də keçilməzdir. İraqda artan narazılıq barədə nə eşitmisiniz?